Уладзімір Конан

У містычных сферах быцця

У аўтабіяграфічнай аповесці Максім Гарэцкі сказаў пра свайго героя, а значыць, і пра сябе: “...Праўда, і ў справах веры быў Лявон Задума дзіцяцем свайго часу, — часу паміж дзвюх эпох, калі багі старых бацькоў трацяць свой аўтарытэт ці, проста кажучы, — павагу, у ваччу нават малых дзяцей” (У чым яго крыўда?: Аповесць / Гарэцкі М. Збор твораў: У 4-х т. Т.2. Аповесці. Драматычныя абразкі. Мн., 1985. С.8).

Пачатак новага веку да яго першай вялікай катастрофы — сусветнай вайны быў міжчассем не толькі для нашага пісьменніка і ягоных літаратурных герояў, але і для сусветнага грамадства, прынамсі, еўрапейскага. Эпіцэнтр вялікай драмы спакваля перамяшчаўся ў Расійскую імперыю, яе першы акт ужо абазначыўся расійска-японскай вайной і рэвалюцыяй 1905 года. Расійская літаратура і філасофія гэтага міжчасся, так званы новы рускі рэнесанс, глыбока выявілі як рэзкую, сацыяльную і нацыянальную палярызацыю ў імперыі, так і агульнаеўрапейскі духоўны крызіс, які заўсёды ўзнікае, калі абясцэньваюцца традыцыйныя каштоўнасці — рэлігія, міфалогія, культура. Богашукальніцтва паэтаў-сімвалістаў (Аляксандр Блок, Зінаіда Гіпіус, Андрэй Белы), публіцыстаў і філосафаў Дзмітрыя Меражкоўскага, Мікалая Бярдзяева ды іхніх паслядоўнікаў выявілася ў абвяшчэнні эры Новага Хрысціянства. Сутнасць яго, кажучы зусім коратка, — у духоўным пераўтварэнні быцця, сінтэзе пазітыўных бакоў усіх рэлігій, найперш хрысціянства і класічнага язычніцтва, урэшце, — у абвяшчэнні эпохі трэцяй іпастасі Боскай Тройцы — эры Святога Духа.

Усе гэтыя пакуты часу і духоўныя парыванні люструюцца і ў беларускай класічнай літаратуры: найперш у паэзіі Янкі Купалы, Максіма Багдановіча, Алеся Гаруна, эпічнага паэта Якуба Коласа, у яго рамантычнай паэме “Сымон-музыка” і ў цыкле алегарычных апавяданняў “Казкі жыцця”. Прарыў за межы эмпірычнага быту, у невядомы край трансцэндэнтнасці моцна адчуваецца ў вершах, імпрэсіях і навелах газеты “Наша ніва”. Гэты прарыў у містычную экзістэнцыю чалавека-беларуса як асобы глыбока выявіўся ў прозе М.Гарэцкага, у апавяданнях, аповесцях, драматычных абразках, часткова падагульнены пісьменнікам у публіцыстыцы і літаратуразнаўетве.

Аднак жа рэгіянальны духоўны кантэкст тварэння беларускай літаратуры і, шырэй, нацыянальнай мастацкай культуры быў інакшым, нашмат больш, умоўна кажучы, архаічным, чым у нашых суседзяў — расійцаў і палякаў, а тым больш заходнееўрапейскіх нацый. На Беларусі канца XIX — пачатку XX стст. яшчэ не затухлі працэсы аўтэнтычнай міфатворчасці і фальклоратворчасці, аб чым сведчаць фальклорна-этнаграфічныя зборнікі гэтага часу, што глыбока зачарпнулі нерушы народнай творчасці. Напомню, што М. Гарэцкі разам з кампазітарам А. Ягоравым у сярэдзіне 20-х гадоў запісалі ад маці пісьменніка Ганны Гарэцкай узоры класічных народных песняў. У выніку такога рэдкага ў гісторыі спалучэння культурных пластоў розных эпох новая беларуская літаратура ўяўляе сабою своеасаблівую кантрапунктную структуру, у якой поруч з галасамі-вобразамі аўтэнтычнай народнай і біблейскай міфалогіі гучаць мелодыі іншай танальнасці, што сфармаваліся ў кантэксце імпрэсіянізму, сімвалізму, экспрэсіянізму, акмеізму, мастацкага аналізу плыняў падсвядомасці і разнастайных гісіхічных комплексаў.

Пра міфалогію звычайна мяркуюць як пра архаічны света- погляд нейкага там “першабытнага” грамадства. Што гэта не так, паказаў вядомы даследчык гэтага пласта людской культуры А. Лосеў яшчэ ў 1920-я гады. “Навука, — пісаў ён, — рашуча і заўсёды не толькі суправаджаецца міфалогіяй, але і рэальна жывіцца ёю, чэргіаючы з яе свае зыходныя інтуіцыі”. На думку А. Лосева, міф ёсць “быццё асобы альбо, дакладней, вобраз быцця асобы, форма і аблічча асобы”. У гэтым падабенства міфалогіі і рэлігіі, бо апошняя таксама ёсць “сфера быцця асобы”. I, урэшце, робіць выснову А. Лосеў, “кожная жывая асоба ёсць міф” у шырокім сэнсе гэтага паняцця. Кантэксты сённяшняй культуры пацвярджаюць гэткі панміфалагізм, бо сёння міфалогія пранікла не толькі ў традыцыйныя для яе сферы рэлігіі, абраду, мастацтва, але і ў навуку, у тэхналагічныя пражэкты.

М. Гарэцкі меў справу не з сучаснай, навукападобнай, а з класічнай, аўтэнтычнай міфалогіяй, сфармаванай па тыпу мастацкай творчасці. Адносіны да яе ў Гарэцкага-тэарэтыка і Гарэцкага-мастака — не аднолькавыя. У першым выпадку аўтар “Гісторыі беларускае літаратуры” ды іншых даследаванняў заставаўся ў рамках асветніцкага рацыяналізму. А ў мастацкай творчасці аўтар апавяданняў “У лазні”, “Патаемнае”, “Роднае карэнне”, “Што яно”, “Лірныя спевы”, аповесцяў “Меланхолія”, “Ціхая плынь”, драматызаваных абразкоў “Антон” (хутчэй аповесць у маналогах і дыялогах), урэшце, дакументальна-мастацкага рамана “Камароўская хроніка” імкнуўся пранікнуць у містыку быцця, выявіць трансцэндэнтныя, а таму міфалагічныя аспекты жыцця. Тут таемнае, нязведанае, страшнае — ключавыя вобразы пісьменніка. Не выпадкова, відаць, “Наша ніва” пад рубрыкай “Нашы пісьменнікі і грамадскія працаўнікі на вайне” змясціла фота з подпісам: “М. Гарэцкі, пісьменнік-містык, родам з Магілёўшчыны, каморнік (землямер)”.

Тэарэтычныя аспекты міфалогіі М.Гарэцкі не абышоў у двух апошніх выданнях сваёй “Гісторыі беларускае літаратуры” (1924—1926), у раздзеле “Вусная народная паэзія”. У аснове міфатворчасці, на думку даследчыка, ёсць анімізм — “нахіл першабытных людзей з’ясняць незразумелыя ім дзеянні ў прыродзе існаваннем у рэчах прыроды нейкай жывой сілы, душы”. Гэты светапогляд спарадзіў дуалізм (адчуванне двух пачаткаў свету — матэрыі і духу) і містыку (веру ў пазаматэрыяльнае быццё). Мастацкая міфалогія выявілася ў абрадавай паэзіі — песні, найперш у замовах, узоры якіх М. Гарэцкі прыводзіць, абапіраючыся на этнаграфічныя даследаванні, у “Гісторыі беларускае літаратуры” і ў шэрагу выданняў хрэстаматыйнага жанру. У іх захаваліся рэмінісцэнцыі язычніцкага чарадзейства, фрагменты хрысціянскіх малітваў і біблейскіх прароцтваў пра ўваскрэшанне.

Вось дзве замовы ад крыві: “Ехаў Даніла на сівой кабыле і вёз жбан вады. Стаіць хатка на курынай лапцы, а ў той хатцы старая бабка хлеб запякала і рабу божаму (такому-та) кроў замаўляла — маладзіком, ветахам і пад поўню”. Альбо яшчэ: “Хадзіў Бог па гарах, па межах, па калінавых мастах, унімаў кроў божаму (такому-та): уйдзі кроў у кроў, костка ў костку, жылка ў жылку, сустаўка ў сустаўку”. У “Назваслоўі”, прыкладзеным да “Гісторыі беларускае літаратуры” (1926), даецца няпоўнае, ехематычнае вызначэнне міфа: “Першабытны пераказ аб жыцці багоў і іхніх учынкаў”. Поруч з міфамі ў іх, так сказаць, чыстай форме, ёсць міфічны эпас альбо “міфічныя казкі і ўсякія паэтычныя творы міфічнага зместу”.

Як пісьменнік-мастак М.Гарэцкі выявіў народную міфалогію і містыку беларускай душы надзвычай глыбока і шмат-гранна. У бальшыні ягоных апавяданняў і драматычных абразкоў аўтэнтычныя міфы і міфалагемы арганічна ўпісваюцца ў кантэкст адпаведнага сюжэта, дыялога, маналога і ў плынь свядомасці герояў, узмацняючы драматычны падтэкст сюжэта. Тут народная міфалогія прысутнічае наяўна, экспліцытна. Але ёсць творы, дзе біблейскія сюжэты і вобразы выявіліся імпліцытна, у скрытай форме, для іх выяўлення патрэбна пэўная эрудыцыя, інтуітыўная эўрыстыка, аналітычная герменеўтыка.

У апавяданні “Страшная музыкава песня” аўтар сам прапануе ключ для разгадкі гэтага сюжэтнага архетыпу. “От жа, — зазначае ён, — выйшла гісторыя, як у той Бібліі аб Язэпе тым Прыгожым і начальнікавай жонцы”.

Сапраўды, завязка канфлікту тут аналагічна вядомай прыгодзе Якубавага сына Язэпа (Восіпа) у егіпецкім рабстве. Аднак у творы М. Гарэцкага гэты фабульны архетып кантамінуецца з пашыраным у сусветнай мастацкай культуры матывам чароўнага музыкі Арфея (арфеічны матыў), самабытна выяўлены ў беларускім фальклоры (казка “Музыка і чэрці”) і ў паэме Якуба Коласа “Сымон-музыка”.

Не кожны чытач здагадаецца, што кульмінацыя унікальнай у нашай літаратуры драматызаванай аповесці М.Гарэцкага “Антон” мае сваю паралель у Бібліі. Гэта — ахвярапрынашэнне Аўраамам свайго сына Ісака, у апошнюю хвіліну (калі ўжо быў занесены нож над прыгнутай шыяй ахвяры) спыненае Боскай дзясніцай (Быццё 22:1 —14). Паралель наяўная нават у імёнах бацькі і сына: там Аўраам і Ісак — тут Антон і Іванька. Але ў абодвух выпадках вялікая любоў прывяла бацькоў да ахвярніка: у Бібліі да каменя, у беларускай аповесці — да прыдарожнага крыжа.

Ахвярапрынашэнне Аўраама сведчыць пра ўзнікненне цэнтральнага эпізоду старазапаветнага абраду — пра замену язычніцкай чалавечай ахвяры ахвяраваннем беззаганнага і першароднага агнца (ягняці), які ў Новым Запавеце набыў сімвалічны сэнс: нявінны Агнец — Ісус Хрыстос, Сын Божы, які самаахвяраваўся дзеля выратавання чалавецтва ад грахоў. Герой аповесці М. Гарэцкага аказаўся ахвярай неадэкватнага, старазапаветнага, альбо законніцкага разумення хрысціянскай веры: да ахвярніка яго прывёў страх пакарання за грахі продкаў. Ягоная вера аказалася не прасветленай евангельскай богадаццю, паводле якой “Бог ёсць любоў, і хто жыве ў любові, той жыве ў Богу, і Бог у ім” (1 Ян 4:16).

Другая частка гэтага артыкула — свайго роду раздзел з энцыклагіедычнага даведніка па беларускай міфалогіі, праілюстраваны “міфалагічнымі” фрагментамі з усіх твораў Максіма Гарэцкага.

Прынятыя скарачэнні твораў М.Гарэцкага ў спасылках даведніка.

Антон, 1919 г. — Гарэцкі Максім. Антон: абразы жыцця. Вільня, 1919.

Рунь — Гарэцкі М. Рунь: Апавяданні. Вільня, 1919.

Калядная пісанка, 1913 г. — Калядная пісанка: 1913 год. Вільня, друкарня М.Кухты, 1913.

Зб.тв. I, II — Гарэцкі М., Збор твораў: У 4-х т. Т.1, 2. Мн., 1985.

Творы, 1990 г. — Гарэцкі М. Творы. Дзве душы: Аповесць. Апавяданні. Жартаўлівы Пісарэвіч: П’еса. Літаратурная крытыка і публіцы- стыка. Мн, 1990.

Паказальнік біблейскіх архетыпаў, міфалагічігых вобразаў і матываў у творчасці Максіма Гарэцкага:

Антыхрыст, у хрысціянскай тэалогіі антаганіст Ісуса Хрыста, які будзе цараваць у канцы гістарычнага часу, узначаліць барацьбу супраць хрысціянства, але будзе пераможаны. Упамінаецца ў апавяданні “Што яно?” (Рунь, 108; 36.тв., 96). “А можа ж, і канец свету скора, калі так? Няхай Мусіяш-Антыхрыст не здзекуецца, калі зыдзе” (Антон, 1919 г.; Зб.тв., II, 206).

Апраметная, пекла, паводле хрысціянскай версіі, месца пакарання неслухаў-анёлаў і грэшных людзей пасля смерці, царства Д’ябла. Апісанне пекла ёсць у філасофскіх міфах піфагарэйцаў, у Платона, у новазапаветных кнігах Бібліі, “Боскай камедыі” А.Дантэ.

“Антон задумаўся, думкі яго паляцелі туды, дзе жудасны Копша складае торпы касцятрупаў, а дзе калісьці рагатыя з бізунамі, хвастатыя, капытатыя на тонкіх ножках і са свінымі лычамі гоняць звязаных ланцугамі людзюхнаў у... агонь неўтасімы... Усе тут ёсць... і каралі, і царыцы, і міністры, і генералы, і губернатары, і паны, і бабы, і маламожныя, і заможныя, і ўсякія, усякія. I тыя, што бацек не шанавалі, і тыя, што дзетак рас- пусцілі, і тыя, што Бога не баяліся, у сераду, у пятніцу мяса елі, дарма кляліся, з чужымі жонкамі распусту рабілі, і што нюхалі, і курылі... і... Божа, Божа!” (Антон, 1919 г.; Зб.тв., II, 213).

Арымане, Арыман, дакладна — Ахрыман, у іранскай міфалогіі вярхоўны Бог зла, антаганіст Бога-дэміурга Ахурамузды (семантыка імені — “госпад мудры” і яго прарока Заратуштры. Упамінаецца ў апавяданні “Што яно?” / Рунь, 109; 36 тв 1,96).

Ваўкалак, у беларускай міфалогіі чалавек-пярэварацень, які сам умее перакідвацца воўкам, альбо той, хто набыў воблік ваўка праз ведзьмакоў (ведзьмаў) і чарадзеяў.

“...А гаспадар, крыху адышоўшы, — кульдык: чэраз пень перакаціўся і пабег... Чым? Ваўком. “Ага, — думаець Панас, — грашы Богу, ваўкалача”. Троху гіагадзя і ён перакулдыкнуўся праз пень і, — да дуіпы, не лгу, — сам Панас казаў, — і ён гіабег ваўком, але разумеў усё, як бы і чалавек” (У лазні / Рунь, 27; Зб.тв., I, 52). “У Халімона воўк аўцу з гіуні вывалак. Ваўкоў к нам набегла з Цёмнага Лесу — бяда! А забабонныя галовы кажуць тут, што гэта ехаў вясельны поезд каля чараўніковага двара дзе-та ды й абмінуў закінутага зайца, не пачаставаўшы ведзьмака. Вось ён іх усіх і пракляў, і ўвесь поезд пабег ваўкалакамі, з таго і ваўкоў многа” (У чым яго крыўда? / Рунь, 130; Зб.тв., I, 125).

Ваўкалак-чараўнік, кажан, вупыр, кантамінацыя міфалагічных вобразаў. “I чуецца-думаецца Янку, што не вецер бярозавым галлём аб сценку б’е, а скрабецца той страшны чараўнік, што пры жыцці воўкам бегаў і па начох кажаном лётаў ды чалавецкую кроў ссаў у сонных немаўленнікаў...” (Што яно? / Рунь, 107; 36.тв., I, 95).

Відмы. “Казалі, што ў купальскую ноч і ўвосень у рабінавую ноч, а таксама і ў іншыя страшныя ночы, здаецца тут (на забалочаных сажалках. —Ул.К.) нейкае святло, баран без галавы, чорненькі сабачка і ліха ведае што... З ціхаю думаю прыгадаў сабе Лявон (Я-герой твораў М.Гарэцкага. —Ул.К.), што некалі верыў жа гэтаму містычнаму страхоццю...” (Меланхолія / Узвышша, 1928, № 3; Зб.тв., II, 105).

Вядзьмак, чараўнік, чарадзей, ведзьма, чараўніца.”Ведзьмакі і ведзьмы сваю моц бяруць ад нячыстай сілы, якая служыць ім да смерці, але затое потым забірае іх душу. За ведзьмакоў уважаюць людзей скрытых, маўклівых, недаверных, асабліва яшчэ калі ім шчасціць у гаспадарцы” (Гарэцкі / Выпісы, 9. Крыніца: Шэйн, II, 517—519). А то вось, браткі мае, дык шчырая праўда. Чуў я гэта ад самога Панаса Дземянка, што служыў у аднаго заможнага гаспадара, але, не тут будзь сказана, вялікага ведзьмака” (У лазні / Рунь, 26; 36.тв., I, 51). “Сталі нават шаптаць, што палячка была чараўніца, старая кракаўская ведзьма, якая ўдалася прыгожай панскай палюбоўніцай, каб загубіць нашага музыку” (Страшная музыкава песня / Беларускія ведамасці, 1921, 7 лістап.; Зб.тв., I, 268). “Скажыце вы мне, бацюшка, — пачынаю, — ці праўда гэта, што мерцвяцы па начах хадзіць могуць, чараўнікі... гэта ёсць. Ці можа быць, каб гэта праўда?” (Антон / Абразы жыцця. Вільня, 1919; Зб.тв., I, 209).

Горад (сяло, царква) пад зямлёю. “Паніч, — загаварыў балагольшчык з нейкім жахам, — вы, мусіць, ведаеце, што ў гэтым балоце, што налева, колісь-то ў даўныя гады цэлы горад за нешта праваліўся скрозь-доння. У ноч купальскую чутны званы падземныя, а каля кургана, дзе манастыр быў даўней, іншыя чулі, як манахі ў скляпах абедню правяць...” (Роднае карэньне / Рунь, 48—49; Зб.тв., I, 63).

Грошы заклятыя. “Бывае так яшчэ, кажуць: агонь нейкі над балотам бегаіць. Ты за ім — ён ад цябе, ты бліжэй — ён уцякае. Сіненькі нейкі, невялічкі аганёк. Кажуць, грошай схава- на тут багата пад нейкім вялікім закляццем” (Тамсама).

Дэман, грэч. Daimon, боства, дух, у старажытнагрэчаскай міфалогіі агульная назва боства нізшага рангу, пасрэдніка паміж багамі і людзьмі. У рымскай міфалогіі яму адпавядаў добры альбо злы геній. Пад уплывам хрысціянства вобраз дэмана трансфармаваўся ў Д’ябла, нячысціка. Але ў рамантычным мастацтве ён зблізіўся з паняццем гордага генія і анёла-багаборца. “Можа быць, горды і самотны дэман, пралятаючы над пансіёнам гэтаю парою ў горнай чорнай вышыні, чуе тут толькі такі самы шум, які бывае ў пчаліным вуллі, калі па ім стукнуць увечары колькі разоў, а тады прыкласці вуха і слухаць” (У чым яго крыўда. Аповесць: У чым яго крыўда? Мн., 1926. Зб.тв., II, 34).

Змей вогненны. “Ляціць... Клубок агнявы... Далёка асвяцілася ўсё. Шум вялікі і сіп. Бліжэй... Гукаюць на зямлю каменні, шпякае смуродная гразь... Грошы нясець... Вочы аграмадныя вылезлі, чырвоныя, клыкі-клянцы даўгія, шыя тоненькая... ці то крылле, ці то ногі з капытамі і рукі кіпцятыя... Чырвоныя вуголлі адлятаюць, трашчаць і пырскаюць...” (Што яно? / Рунь, 105; Зб.тв, 1,94).

Зязюля-маці. “Я-куб! Я-куб! — сумуе галосна зязюлечка. Ды не проста зязюлька то шэрая... У даўнія часы тое здзеелася, што матка бяздольная ў зязюлю шэрую перакінулася і з той часіны нешчаслівае чакае да сябе сына Якуба, што ўкраў яго ІІаганы Цмок, страшны змей, і занёс у няволю, у панства сваё падземнае, падводнае” (Цёмны лес / Зб.тв., I, 57).

Кажан-вядзьмак. “Зайшлося сэрца ў Архіпа: схапіў ці не схапіў кажан волас з галавы яго? Занясе ён той валасок па скрыпучае сухое дрэва, зашчэміць яго там паміж скабак калючых... I будзе сохнуць, як дрэва тое, Архігі: датуль будзе хварэць-прападаць, пакуль дрэва скрыпець будзе; заваліцца, бахне аб зямлю — і Архіп памрэ”. (Роднае карэнне / Рунь, 55; Зб.тв., I, 67; гл.тамсама: Ваўкалак-чараўнік-кажан).

Каін і Авель, паводле Бібліі, сыны створаных Богам праайцоў Адама і Евы: “I калі яны былі ў полі, паўстаў Каін на Авеля, брата свайго, і забіў яго” (Быццё 4:8). “Што там на ім (месяцы. — Ул.К.)? Горы, сцені ці Каін з вядром густачорнай, запечанай крыві Авеля? Што там?” (Што яно? / Рунь 102 Зб.тв., I, 92).

Копша, хтанічнае боства мёртвага царства, гаспадыня нябожчыкаў. Сэнс назвы — страшная, задымленая, уся ў сажы і смале неахайная жанчына. Паводле М.Гарэцкага, “страшны магільшчык, гаспадар магільнікаў” у беларускай міфалогіі. “Антон задумаўся; думкі яго паляцелі туды, дзе жудасны Копша складае горы касцятрупаў...” (Антон: Абразы жыцця. Вільня, 1919; Зб.тв., II, 213). Гл.тамсама: Апраметная.

Люцыпар, Люцыфер (лацін.lux, lucis — святло + ferre — насіць: носьбіт святла), у антычнай міфалогіі — ранішняя зорка, планета Венера; у хрысціянскай міфалогіі адно з найменняў Сатаны, Д’ябла, гаспадара Апраметнай (пекла).

“... Зашаптаў нячутна: “Сіла таёмная-чорная, сіла бясплоная-грэшная, сіла нячыстая Антыхрыстава, на паслухмянства гукаю цябе раз, у другі, у трэці [...] Люцыпар, Сатано, Арымане, Чорны бог! Спасылай мне драбязу тваю на паслухмянства — кажу раз, у другі, у трэ!.. (Што яно? / Рунь, 108—109; Зб.тв., I, 96).

Мікола Вясенні, Мікола Веснавы, у беларускай народнай міфалогіі апякун земляробства і жывёлагадоўлі. Яму прысвечана каляндарнае свята 22 (9 па ст.ст.) траўня. “Што я пішу? Людзі смяяцца будуць. Усе будуць смяяцца з пісання майго: і таварышы-студэнты, што беларусам з-пад пушчы завуць мяне, і таварышы-хлопцы-шахцёры, што прыйдуць к Міколе Вясенняму з Юзаўкі і, пачуўшы ад мяне песню маю адвечную, скажуць мне: “Ці не ходзіш ты, часам, і маліцца за асець? Заплеснеў ты Ў Багацькаўцы...” (Што яно? / Рунь, 115; Зб.тв., I, 100).

Нячыстая сіла (Дамавік, Лясун, Вадзянік і інш.). “Не дарма быў Архіп [прататып — аўтар апавядання М.Гарэцкі] - выліты яго дзед, што да смерці заўсёды крэпка маліўся Богу і тым часам пашчыў, як можна, дамавых, лесавых, вадзяных” (Роднае карэнне / Рунь, 45; Зб. тв., I, 60; Што яно? Гл.Люцыпар).

“Выскачыў з падпечча сіненькі аганёк і пабег па хаце... Каціўся, каціўся і белым дымам сышоў. З таго дыму малюпаткі старычок у чорнай маргелцы выскачыў, у руцэ нейкую торбачку чырвоную меў, кійком падпіраўся... Адкуль ён, нячысцік, узяўся?” (Што яно? / Рунь, 114; Зб.тв., I, 99).

Рай, у хрысціянскай рэлігіі — месца духоўна пераўтворанага жыцця праведнікаў пасля смерці, вечнае царства Божае. Апісана ў старазапаветных (Быццё 2:8; 3:24) і новазапаветных (Апакаліпсіс 21:1—27; 22:1—5) кнігах Бібліі. “Ці балюча травіцы, што яе косяць? Чаму-то ёй не дано голасу? А мусіць, і ў яе душа ёсць? Не, хіба дрэву і травам не балюча, калі іх рэжуць? А каню вот балюча, рабіць конікам цяжка, а Бог ім не даў раю... Конь здох — і ўсё яго. Дык нашто ж яму боль дана ад Бога, калі раю не дано?..” (Антон, 1919 г.; Зб.тв., II, 220).

Русалка, у беларускай міфалогіі — хутчэй німфа, чым дэманічная шкодлівая істота. У песнях, легендах, паданнях акцэнтуецца прыгажосць (апалонаўскі пачатак) і трагізм (дыянісійская прырода) русалак. Яны — дзяўчаты-самагубкі, тапельніцы альбо маленькія дзяўчынкі, якія памерлі няхрышчанымі (хрыс- ціянская трансфармацыя вобразу русалкі).

“Тамуча там, калі вясна мінаецца, калі над возерам пад бярозамі стромкімі [...] гібкімі, гутаюцца русалкі белацелыя, а з косамі чорнымі, з вачыма маркотна-шалёнымі.

- Гу-у-та! Гу-та-а-ашы! Гута-рэ-элі! — крычаць яны і гукаюць да сябе хлопца прыгожага, мужчыну слабавольнага” (Цёмны лес / Зб.тв, I, 57).

Сатана, гл. Люцыпар, Люцыфер.

Фама (Хама, Тамаш) Няверны, апостал Ісуса Хрыста, які не верыў ва ўваскрэшанне Сына Божага, пакуль не паклаў руку на ягоныя раны.

“Беларус — гэта Хомка, што веры не дае. На слове ён быццам-то і згадзіўся, каб не скрыўдзіць каго; а тым часам, пакуль усяго сваімі вачыма не паглядзіць, датуль не дасць поўнай веры, датуль не пераканаецца” (Наш тэатр / Калядная пісанка, 1913 г.; Творы, 1995 г., 175).

Хата на курынай ножцы, гратэскавы вобраз жытла Бабы- Ягі ў беларускіх чарадзейных казках. “Расступіўся лес. На палянцы стаіць Архіп. Бачыць: што гэта? — Хата новая перад ім на адной назе круціцца, скача, верціцца...” (Роднае карэнне / Рунь, 55; Зб.тв., 67).

Цені вялікіх продкаў. “Сцені памершых продкаў у смяротнай тузе стаялі над распятай краінай [...] з расцерзаным да краю сэрцам вялікага гуманіста вылез у поцемках з няведамай патомкам ямы панураны Францішак Скарына і падаўся ў начным паветры да свайго радзімага Полацка [...] Пакашліваючы, брыў з далёкай Ялты Максім Багдановіч. Спяшаўся, як заўсёды, з Галіцыі, з сваёй магілы ў Закапаным Іван Луцкевіч...” (Фантазія / Творы, 1995 г., 117—120).

Чорная магія. Гэтай тэме прысвечана агіавяданне “Што яно?” (Рунь, 96—116; Зб.тв., 1, 87—101).

Чорны бог, Чарнабог, у балтыйска-славянскай міфалогіі злы дэман архаічнага паходжання, прыносіць гора і няшчасце (гл.Люцыпар).

Чорт, нячысцік, у беларускай і агульнаславянскай міфалогіі — злы дух, спакуснік у гратэскавым вобразе. “Ось так чартаўня. Ну й уцям тут, што за справа. 1 калі мне робіцца неяк нядобра, то што б было з нашым батраком? I чэрці здаліся б”, — раздумляў студэнт, каб неяк выбачыць сабе сваё спужанне” (Цёмны лес / Рунь, 49—50; Зб.тв., 1, 63). “Нячысцікі, мусіць, кіруюцца служыць мне, што не веру ў іх, — смешна яму стала дужа” (Род- нае карэнне / Рунь, 56; Зб.тв., 1, 67). У апавяданні “Цёмны лес” упамінаецца ўрочышча Чартаўшчына (36.тв., 1, 57). “Чым будуць вінаваты дзеткі мае, калі зародзяцца за грэх бацькоў сваіх малапамятнымі? [...] Нашто ж так бы даў Бог? Бог так не сатварыў, не ўстанавіў бы парадку такога... Мусіць тут яны (нячысцікі) умяшаліся... Як гавораць, што і казу яны зрабілі. Адно што яна валілася, не хадзіла, пакуль Бог не дунуў у яе...” (Антон: Абразы, 1919 г., 36.тв., II, 206). “Як запяюць на крыласе “Херувімы” і людзі пастануць на калені і дужа-шчыра маліцца пачынаюць, тады яны (нячысцікі) не могуць у цэркві быць, ангелы іх выганяюць бізунамі, і яны альбо навопрамець бягуць вон з цэрквы, альбо хапаюцца ўлезці ў такіх людзей” (Тамсама. 210).

Язэп Прыгожы, паводле біблейскага падання, Язэп (Восіп) быў любімым сынам бацькі свайго Якуба (па блаславенню Божаму, Ізраіля). Па зайздрасці браты прадалі яго ў егіпецкае рабства. Там таленавіты з прарочым дарам Язэп атрымаў пасаду домакіраўніка прыдворнага вяльможы Паціфара. Жонка Паціфара закахалася ў прыгожага юнака і хацела спакусіць яго на грэшнае каханне. Атрымаўшы адказ, яна хлусліва абвясціла мужу, быццам бы Язэп спрабаваў згвалціць яе. Пасля таго, як вязень Язэп адгадаў сны фараона (сем кароў худых, якія з’елі сем кароў добрых, і сем каласоў пустых, якія з’елі сем каласоў поўных), ён быў прызначаны вялікім візірам у Егіпце (Быццё 39—41).

“От жа выйшла гісторыя, зусім як у той Бібліі аб Язэпе тым Прыгожым і начальнікавай жонцы” (Страшная музыкава песня / Беларускія ведамасці, 1921, 7 лістап.; Зб. тв., I, 267).