Радзім Гарэцкі
Гаўрыла Гарэцкі i родная мова
Любоў да роднай мовы, да роднага кута пайшла ў Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх ад маці Еўфрасінні Міхайлаўны і дзядзіны Хрысцёны, якія ведалі процьму цікавых казак і прыгожых песняў. Ужо ў дзяцінстве браты адчулі шчасце ад матчынай ласкі, ад крышталёвай паэзіі народных беларускіх казак, песняў - і мовы. Максім казаў маладзейшаму на сем гадоў брату Гаўрылу і самай меншай сястрычцы Ганулі, што маці - першая і найлепшая настаўніца нашай роднай мовы - найдаражэйшага скарбу чалавека, таму трэба шанаваць родную маці, родную мову. Максім у школе, а потым у Горацкім каморніцка-агранамічным вучылішчы прагна набываў новыя веды, перачытваў шмат класічных твораў рускіх, украінскіх, польскіх, беларускіх пісьменнікаў, тады шчыра палюбіў мастацкую літаратуру. Вялікі ўплыў зрабіла на яго паэзія Янкі Купалы і Якуба Коласа, ён захапляўся беларускай мовай, і ў хуткім часе яго самога пацягнула пісаць. Гаўрыла, які быў пад вялікім уплывам брата Максіма, ішоў яго шляхам і ў школе, і ў вучылішчы.
Максім ужо тады распытваўся ў мамы і суседзяў сталага ўзросту пра іх родных, гісторыі сем’яў, прыгон - усё гэта пазней перарасло ў “Камароўскую хроніку”. Ад вяскоўцаў запісваў некаторыя беларускія словы. У гэтым яму дапамагаў і Гаўрыла. У Горках малодшы Гарэцкі арганізаваў беларускі вучнёўскі гурток, які потым атрымаў назву Беларуская секцыя вучняў Горацкіх сельскагаспадарчых школ, а з 1914 г. - Беларуская секцыя вучняў Горацкага сельскагаспадарчага інстытута (існавала да 1924 г.). Пры секцыі дзейнічалі аддзелы розных кірункаў, Гаўрыла актыўна ўдзельнічаў у працы тэатральнага. Яны інсцэнізавалі паэму “Тарас на Парнасе”, ставілі многія беларускія п’есы Францішка Аляхновіча, Уладзіслава Галубка, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і інш. У. Галубок быў задаволены спектаклямі, нават падараваў на памяць свой фотаздымак з надпісам “Г. Гарэцкаму - У. Галубок”.
Гаўрыла сур’ёзна ставіўся да ведання мовы: ён дасканала авалодаў не толькі беларускай, але і рускай, польскай і нямецкай. Вывучыў эсперанта, ліставаўся на ёй, а пазней выкладаў у розных гуртках. У 1917 г. ён выпісаў “Курс стэнаграфіі” па сістэме Ф. К. Габельсбергера і самастойна авалодаў ім, пэўны час працаваў стэнаграфістам у Горках і Смаленску і ўсё жыццё карыстаўся ў працы стэнаграфіяй.
У газеце “Горецкий вестник” (1917) Гаўрыла надрукаваў артыкул, накіраваны супраць русіфікатарскай дзейнасці рэдактара газеты, лідэра кадэтаў, выкладчыка вучылішча С. Цытовіча, і падкрэслена пад- пісаў "Сын маці Беларусі".
Кастрычніцкую рэвалюцыю браты Гарэцкія сустрэлі ў Смаленску, дзе склалі і ў 1918 г; выдалі першы “Руска- беларускі слоўнік”. Тут Гаўрыла Гарэцкі пазнаёміўся з Янкам Купалам, Аляксандрам Чарвяковым, Фабіянам Шантырам і інш. Шантыр хацеў стварыць беларускую партыю левых эсэраў, склікаў усегарадскі ўстаноўчы сход (сабралася чалавек 80 - 100), яго абралі старшынёю, а Г. Гарэцкага - сакратаром. Калі Ф. Шантыр запытаў прысутных, на якой мове весці сход, амаль аднагалосна прынялі - па-руску. Тады старшыня і сакратар дэманстрацыйна пакінулі сход і ніякая партыя не была арганізаваная.
У 1920 г. Гаўрыла Гарэцкі паступіў на эканамічны факультэт Пятроўскай сельскагаспадарчай акадэміі (Масква) і стварыў Беларускую культурна-навуковую асацыяцыю студэнтаў. На сходзе, прысвечаным першаму году яе працы, ва ўступным слове ён падкрэсліў (матэрыялы друкаваліся ў Маскве, на рускай мове): “...только перед пустыней культурной опустились его [беларуса] руки. Опустились бессильно потому что он оказался "без языка”, он онемел при виде небывалого исторического грабежа своих культурных ценностей братьями-славянами, онемел, когда убедился, что нродные сыны его - интеллнгенты - покидают свой серый край, чтобы веселее прожить жизнь в "больших городах", насладиться небесалми юга, красотами востока, сытостью Сибири, обещаниями и посулами Америки. <...> Гремели много лет громы смерти и ужаса. Они смолкли. А беюрус остался у разбитого корыта. Мир кричал о помощи маленькой Бельгии. А об измученно. истерзанной Белоруссии никто не сказал ни слова. Сама же она все еще "без языка”. Повторилась наша истортеская трагедия: народ не смог стать сам себе хозяином”. Наколькі гэтыя словы, якія зусім малады студэнт сказаў больш за 80 гадоў таму, актуальныя і цяпер! Галоўная прычына і тады, і сёння: народ без роднай мовы, без нацыянальнай самасвядомасці, таму і не можа “людзьмі звацца”.
Гаўрыла Гарэцкі адзначыў надзвычайную ролю роднай мовы для інтэгральнага адраджэння Беларусі ў шэрагу артыкулаў, надрукаваных у 1922 г. У адным з іх – “Регрессивность и прогрессивность национальных возрождений”- ён пісаў: “Безусловно, центральное место занимает язык как главнейший признак нации, наряду с территорией, национальным характером, психологней, бытом, естественными условиями, историческими судьбами и т. д. Язык главным образом придает национальные формы культурным ценностям. Со смертью языка умирает народ, умирает национальная культура”. На пытанне “Каков же идеал будущего?” ён адказаў: ”...всемирная культура более красива, многоколоритна, многообразна лишь при многонациональном составе ее творцов. Ничем не может быть оправдано запрещение народу говорить на родном языке ”.
Калі Гаўрыла Гарэцкі разважаў над пытаннем, што нам павінен даць беларускі тэатр, ён падкрэсліў неабходнасць яго найглыбейшай беларускасці са шчыра беларускай формай і сапраўды беларускім зместам, а для гэтага на першым месцы ён паставіў прыгожую, мілагучную, гібкую, поўную хараства формаў мову. I далей зазначаў, што беларус не палічыць беларускім такі тэатр, дзе ён чуе папсаваную беларускую мову, небеларускі акцэнт; артыст без беларускае мовы не можа лічыцца беларускім артыстам... Лепш пакінуць беларускую сцэну чалавеку, які не ведае беларускай мовы, бо гэта балюча адбіваецца на беларусах-слухачах і нішчыць усе іншыя дасягненні тэатра.
Навуковец лічыў, што беларускае адраджэнне павінна быць не толькі культурным і моўным, але і ўсёабдымным, інтэгральным. У артыкуле “На новы шлях” ён пісаў: “У адраджонай эканамічнай Беларусі закрасуюць мастацтва, навука, закрасуець беларуская мова. <...> Грамадзянскае. культурнае, эканамічнае, дзяржаўнае будаўніцтва паустае прад беларусамі як вольным народам. Часовыя палітычныя завірухі шыбка мінуцца. Разорванае цела Беларусі зрасцецца. ажывіцца, і трэба цяпер ужо дбаць аб усебаковай культуры гэтага цела. Мова займе пачэснае. падабаючае ёй месца. А папярэднімі задачамі стануць стварэнне новае гаспадаркі, як падмуроўка культурнага рэнесансу”.
Калі Гаўрыла Гарэцкі ў 1925 г. быў дацэнтам, загадчыкам кафедры эканамічнай геаграфіі Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі ў Горках, ён узначаліў групу маладых выкладчыкаў, якія рупліва працавалі над беларусізацыяй гэтай і іншых навучальных устаноў Беларусі. Ён напісаў заяву з праектам канкрэтных прапаноў па беларусізацыі акадэміі, а крыху пазней надрукаваў у часопісе “Асвета” артыкул “Аб беларусізацыі вышэйшых навучальных устаноў БССР”.
На Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі ў 1926 г. Гаўрыла Гарэцкі выступіў ад імя Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі з прывітальным словам, дзе, як і ў прапановах па беларусізацыі, падкрэсліў неабходнасць стварэння беларускай навуковай тэрміналогіі (“навуковай беларускай мовы "), якую пажадана распрацоўваць сумесна спецыялістам у адпаведнай дысцыпліне і мовазнаўцам. Тады Г. Гарэцкі падпісаў калектыўную заяву навукоўцаў пра мэтазгоднасць увядзення лацінскага алфавіта, што пазней, у час арышту, таксама ставілася яму ў віну — як контррэвалюцыйны акт. Ён прызнаў, што ў тых канкрэтных умовах гэта быў “недыялектычны ўчынак ”, які дэманстраваў арыентацыю “беларускай кулыпуры на буржуазны захад''. Але тут жа адзначыў, што “прынцыпова лацініка мае ўсе перавагі перад кірыліцай, і калі-небудзь увесь свет пяройдзе на лацініку (інтэрнацыянапізацыя альфабэту)”.
Гаўрыла Гарэцкі, працуючы дырэктарам арганізаванага ім Беларускага навукова-даследчага інстытута сельскай і лясной гаспадаркі (1927), быў у камандзіроўках у Польшчы, Нямеччыне і Даніі. У выніку ён напісаў манаграфію “Межы Заходняй Беларусі ў Полынчы (нацыянальны склад насельніцтва Заходняй Беларусі)”, якая выйшла ў Менску ў 1928 г. на беларускай мове з вялікім англамоўным рэзюмэ. У манаграфіі ён вызначыў і склаў карту сапраўднай этнічнай мяжы Беларусі, і асабліва дакладна - Заходняй.
У часопісе “Полымя” (1929, травень) Г. Гарэцкі надрукаваў артыкул “Нацыянальныя асаблівасці насельніцтва БССР і беларускага насельніцтва СССР паводле перапісу 1926 г.”. У дачыненні да насельніцтва ўсяго СССР аўтар зрабіў такую сумную выснову: “...беларусы перажываюць працэс асыміляцыі выключнай моцы, які ставіць беларусаў наўзровень (у гэтых адносінах) да найбольш “някультурных” нацьіянальнасьцяў СССР, што стаяць на грані ўжо фізычнага зьмяншэньня і выміраньня (камчадалы, асьцякі і да т. п.)”.
Гаўрыла Гарэцкі вельмі паважліва ставіўся да мовы і таму з рускімі размаўляў на чыстай рускай мове, з украінцамі — на ўкраінскай, з падякамі - на польскай, з немцамі — на нямецкай, а ў Беларусі з усімі яе грамадзянамі незалежна ад іх нацыянальнасці - толькі па-беларуску. Ён вельмі тонка адчуваў асаблівасці беларускай мовы, што дазваляла яму адразу вызначыць, з якой мясцовасці Беларусі паходзіць суразмоўца. Беларуская мова Г. Гарэцкага была настолькі прыгожая і выразная, што многія, хто ведаў і чуў Гаўрылу Іванавіча, да гэтага часу з вялікай прыемнасцю ўспамінаюць яго і адзначаюць яскравыя, цудоўныя па вымаўленні размовы, выступленні і даклады.
Дырэктар і стваральнік НДІ сельскай і лясной гаспадаркі, самы малады акадэмік і адзін з заснавальнікаў Беларускай Акадэміі навук, член ЦВК Беларусі ў 1930 г. быў арыштаваны па справе няіснай Працоўнай сялянскай гіартыі (па-руску ТКП), прысуджаны да найвышэйшай меры пакарання (па-руску ВМН) - расстрэлу, які потым быў заменены на 10 гадоў канцлагераў, і высланы на Салаўкі. Толькі амаль праз чатыры дзесяцігоддзі Г. Гарэцкі змог вярнуцца на Радзіму, дзе і пражыў свае самыя шчаслівыя і плённьм дваццаць гадоў. Але дзе ён ні быў, ніколі не забываўся на Беларусь, марыў пра вяртанне, каб працаваць тут; і паўсюль, слухаючы размовы людзей, успамінаў родную мову і адзначаў падабенства слоў на розных мовах ці іх адрозненні. Пра яго стаўленне да матчынай мовы, якая ўвесь час жыла ў думках і сэрцы, можна прачытаць у шматлікіх лістах, што захаваліся ў сямейным архіве.
4 кастрычніка 1933 г. Гаўрыла напісаў (прычым па-руску, каб не затрымала цэнзура) з Мядзведжай гары (Беламорска-Балтыйскі канал) у Вятку брату Максіму (гэта самы ранні ліст, што захаваўся з таго часу): “...День сегодня пасмурный, холодный, осенний. Но для меня он неожиданно приятный, бодрый. Вчера на дорогу поставил себе пломбу - зубы у меня в образцовом порядке — и яне хотел запускать хоть и не большую дыру. И вот какая вчера произошла у меня неожыданная встреча в приемной у зубного врача. Какая-то еще молодая женщина с чисто богатьковским-мстиславским видом и выговором обратилась ко мне с вопросом по поводу очереди — она неграмотная. “А откуда вы?’’, спрашывает ее кто-то. “З Мугилевьской губерни”. “А какого уезда”. - “Амсціславськыга”. Тут же я спросил. “А какой волости или сельсовета”, - “Курманыўськага”. - “А з якой жа дзяревні”, — спрашиваю. “З Белі”, -отвечает она удивленно. “Ну а я з Багацькаўкі”. - Женщина оказалась пораженною. “Ая-яй-ета ж сусім родны... “Это сестра жены Василия Грищенка. Она рассказала, что видела недавно нашего тату. “Нічога, ён хорошый. лёгінькій такій старічок, алі увесь сівенькій. Матка тая — цішэйшыя... ””.
Гаўрыла Гарэцкі ў ваенныя гады часта быў у камандзіроўках у Маскве, дзе знаходзіўся Гідрапраект, у геалагічных экспедыцыях якога ён працаваў. Тут ён нярэдка сустракаўся з беларускімі пісьменнікамі і з вялікай радасцю чуў ад іх беларускую мову, па якой так сумаваў. Але быў строгі да яе чысціні. У лісце да жонкі (ад 12 траўня 1943 г.) пасля сустрэчы з Якубам Коласам з жалем адзначыў: “Зьдзівіла мяне засьмечанасьць мовы нашага Якуба”. Значна пазней Г. Гарэцкі з сумам гаварыў пра шматлікія русізмы ў мове Алеся Адамовіча і іншых пісьменнікаў, артыстаў дзеячаў культуры. У лісце да сваёй пляменніцы Галіны Г арэцкай (ад 24 сакавіка 1979 г.) ён пісаў пра выдатны вечар творчасці Васіля Быкава, які зрабіў вялікае ўражанне, але адразу пазначыў: “Многа было пісулек, цікава адказваў В. Быкаў. Але шматразовае “так сказаць” (хаця б “так кажучы”) страшэнна засмечвала мову, псаваша яе”.
У цяжкія гады вайны думкі Г. Гарэцкага ўвесь час звярталіся да Беларусі. 19 снежня 1943 г. ён запісаў у маленькі нататнік: “Мэта жыцця - зрабіць наш народ багатым, заможным, сытым, культурным, адроджаным, адноўленым, сацыяльна і нацыянальна свядомым (не сароміцца беларусамі звацца)... шчасьлівым, радасным, квітнеючым, маладым, няўміручым, адвечным; здольным піць нектар агульналюдзкае культуры, а разам з тым ствараць уласныя вялікія каштоўнасьці. “Адысеі”, “Іліяды ”, “Нібелунгі” “Словы аб палку Ігаравьім”, “Песьні аб Гайаваце”, “Песьні песьняў”, “Паходжаньні відаў ”, “Законы адноснасьці”, “Шостыя сімфоніі”, “Аўгены Анегіны”. “Пергюнты”, “Апассіонаты”...
Квітнеючая гаспадарка. Росквіт культуры. Прыгожае пісьменства. Музыка. Тэатр. Малярства. Скульптура. Архітэктура. Навука. Свае Шэкспіры, Бальзакі, Мапасаны, Стэндалі, Гётэ. Міцкевічы, Пушкіны, Талстыя... Усебаковае адраджэньне, інтэгральны рэнесанс. I надусім —уваўсім - перш заўсё Вялікае Роднае Слова. Мова, крыніца жыцьця, падстава няўміручасьці, душа і сэрца народу, яго бог, яго жыцьцё, сам народ. “Вначале бе слово, і бог бе слово... ””.
Рэгулярна праводзіліся ў Маскве Дэкады беларускай літаратуры і культуры. Г. Гарэцкі і мы разам з ім стараліся не прапускаць гэтыя дэкады, паглядзець і паслухаць максімальную колькасць канцэртаў, опер, спектакляў. выступленняў пісьменнікаў. Ён радаваўся высокаму мастацтву. удалым знаходкам, але многае ўспрымаў крытычна і цяжка перажываў усякія незадачы. У лісце да жонкі 12 лютага 1955 г. ёнпісаў: “... я пачую сёньня роднае, чыстае, крышталёвае слова ад найлепшых носьбітаў беларускае культуры, якіх я так люблю”, — а на наступны дзень з сумам канстатаваў: “Паэты выбралі для чытаньняў большасьці старыя творы ды і чыталі іх няўсе па-майстэрску. А. Куляшоў добра прачытаў верш “Да аб'еднаных нацый”, але мог бы выбраць нешта больш мастацкае. Н. Ціханаў пасьля Я. Купалы і Я. Коласа першым назваў А. Куляшова - мне было гэта радасна чуць.
П. Панчанка чытаў кепскавата. хоць і добры верш пра высотны дом. П. Глебка таксама невыразна прачытаў верш пра мір. К. Крапіва кепска прачытаў стары верш пра асла і сонца. К. Кірэенка, тэатральна, але ня вельмі ўмела, прачытаў вялікі стары верш, які ён чытаў у гэтай жа залі, “Не завіце маю рэспубліку... А. Зарыцкі прачытаў кепска добры верш, жартаўлівы, новы пра дзеўчынку і хлопца; Калачынскі па-мастацку прачытаў мала мастацкі верш “Стралкова рота”. М. Танк чытаў без захапленьня, глухім голасам, свой стары верш. які сказаў добра: “А хто вецер пасее — той буру пажне”.
Паэты далі тон - усё амаль старое. Тое ж было і ў мастацкай частцы (праграму Табе пасылаю). Усё большасьцю старое. Палова — не арыгінальнае, не беларускае. Выкананьне - сярэдняе і ніжэй сярэдняга. <...> Вельмі шкада, вельмі.
<...> Артыстка Млодэк пеяла старое — перастарэлае, як і яна сама, проста брыдка. Варвуляў добра сьпеў 2 рускіх песьні і адну старую, што ён пеяў 10 год назад “Ня буду жаніцца”. Вось як кепска”.
А троху пазней зноў радасна паведамляў:
“Толькі што глядзелі, слухалі “Паўлінку” ў філіале МХАТ. I я пайшоў сюды, а не ў Дом літаратараў.
Гэта быў не проста спектакль, а трыумф беларускага тэатральнага мастацтва. Слухачы зразумелі артыстаў, часамі панавала тая няўлоўная цішыня, якая ствараецца ў тэатры ўхвіліны найвялікшага ўздыму, калі мастацтва пануе надусёю істотаю людзей. Дык такіх хвілін абсалютнае цішыні было шмат.
А колькі воплескаў, непасрэдных. шчырых у час дзеяньня, колькі сьмеху. сапраўднага захапленьня. Амаль ніколі не адчуваў я такога еднаньня артыстаў і гледачоў, як сёньня.
Гэта нельга выказаць словамі. Насалоду адчуў я найвышэйшую, якой амаль ніколі такой не адчуваў. I радасьць ахапіла ўсё сэрца — вось яно тое вялікае, дзеля якога было столькі ахвяр.
Вось і зараз - так хораша на душы, так радасна. “Ныне отпущаеши” — хочацца сказаць. Няўміручы народ і яго сапраўды народнае мастацтва!
<...> ...учора “Паўлінка” 'выгукнула ў слухачоў яшчэ большае захапленьне! Вось як прыемна. Выгукалі артыстаў бяз конца, як і сёньня, і нават яшчэ,больш.
А якая чыстая. прыгожая мова беларуская гучала са сцэны, якое хараство!”.
Гаўрыла Гарэцкі ў 1950 - 1960-я гг. шмат працаваў на Украіне. У лісце ад 16 лютага 1957 г. ён пісаў: “Як мне падабаецца працаваць і жыць на Украіне. Зьбіраю кавалачкі ведаў пра геалёгію Дняпра і тым быццам бы набліжаюся да Беларусі.
I чую часта-часта ўкраінскія песьні, музыку, музычную мову, у якія я проста закаханы, — столькіў іх хараства, магутнасьці, арыгінальнасьці, няўміручасьці. Толькі часам сэрца кіпцюрамі нехта схоплівае ад крыўды залёс і адсталасьць беларускае музыкі і. мастацтва.
Вось учора і заўчора шмат-шмат перадавалі пра Глінку. Усе народы гаварылі голасам сваіх кампазітараў праўплыў Глінкі на іх нацыянальную музыку. Ад Беларусі ж сказаў пустое вітальнае слова Дзянісаў, як быццам Глінка зусім чужы быў Беларусі.
А вось учора, і сёньня асабліва, была дзіўная перадача на тэму “Глінка і Україна”. Які зьмест, якое музычнае афармленьне, колькі цёплаты, замілаваньня. Ёсьць чаму пазайздросьціць”.
Тады Гаўрыла Гарэцкі ў Палтаве наведаў музей Палтаўскай бітвы. У лісце ад 14 кастрычніка 1957 г. напісаў пра свае ўражанні, між іншым падкрэсліў: “Зьдзівіла мяне мова часоў Пятра. Як мала гэта мова падобна да сучаснае рускае мовы”. Як пісьменна друкаваліся кнігі!”
Адразу пасля вайны Г. Гарэцкі працаваў на інжынерна-вышукальных даследаваннях пад будоўлю гідратэхнічных збудаванняў на Волзе. У вольны час у Горкім і Маскве ён наведваў музеі Максіма Горкага. Падчас працы над вялікім артыкулам “Максім Горкі і беларускі фальклор” (пазней быў надрукаваны ў “Полымі”, 1966, № 6) пазнаёміўся з Кацярынай Паўлаўнай Пешкавай. У лісце ад 20 чэрвеня 1946 г. з Масквы паведамляў Ларысе Восіпаўне: “Учора ўвечары зноў пісаў пра Максіма Горкага — да 3 гадзін начы; яшчэ б дні 3 - 4 і я скончыў бы свой артыкул. Хацеў бы напісаць, вабіць мяне роднае слова, вялікае, неўміручае”.
У 1960-я гг. Г. Гарэцкаму задалося ўдзельнічаць у геалагічных экспедыцыях па Беларусі. Ен быў вельмі ўсхваляваны, бо амаль праз 30 гадоў зноў ехаў па роднай Беларусі: з цікавасцю і замілаваннем разглядаў блізкія сэрцу краявіды, з прагнасцю глытаў паветра мілай Радзімы, пільна прыслухоўваўся да размовы насельніцтва, шчыра радаваўся, калі чуў добрую беларускую мову і страшэнна перажываў яе адсутнасць.
З боку Чарнобыля ўпершыню трапіў у Беларускае Палессе, у вёску Пасудава, адтуль 12 красавіка 1960 г. даслаў ліст: “Вёска Пасудава была двойчы спалена ў часе вайны. Новыя хаты вельмі малыя, дрэнна збудаваныя, з саламянымі стрэхамі, непрывабныя, параськіданыя.
Спаміж гэтьіх хат заўважыў я адну з маляванай прыбудоўкаю, і пайшлі мы разам з С. I. Сусаковым (геолаг Гідрапраекта. - Р. Г.) у гэту хату. Нас гасьцінна сустрэла гаспадыня, пусьціла начаваць.
Нам так было добра. Гаспадыня Серафіма Іванаўна — загадчык магазына, гаспадар Антон Рыгоравіч Гаўрык (так зваў мяне бацька і цяпер заве Самусь) - трактарыст. Абаім гадоў па 40 - 42. У іх двое дзетак: сын у арміі, у Маскве, шафёрам; дачушка скончыла 10-годку і цяперу Алма-Аце, жыве ў дзядзькі і працуе на заводзе сьлесарам-мэханікам. А бацькі засталіся адны. Абое прыгожа гавораць па-беларуску.
Каб ня было сумна, яны пусьцілі ў сваю першую хату кватэрантку з дачушкаю. Кватэрантка Вольга Міхайлаўна Зуева з-пад Дарагабужа, гадоў 40, прыгожая жанчына-адзіночка, пакінутая мужам, уцякла з Смаленшчыны летась ад галадоўкі, а цяпер працуе рабочай у каўгасе, даглядае кароў. Вольга Міхайлаўна сухая, худая, змучаная, зьнядоленая - зусім не сьмяецца. Гаворыць мешанаю моваю, руска-беларускай.
А дачушка яе Таццяна, гадоў 11, вучыцца ў 3-ім класе, па-беларуску. Жвавая, ласкавая, разумная. Гаворыць добра па-беларуску, ужываючы некаторыя палеска-ўкраінскія словы: “се” - гэта, цэ; “сей" - гэта, цэй; “е ” - ёсьць; “буў ” - быў і г. д.
Гэта шчабятуха паказала мне ўсе кніжкі-падручнікі, беларускія. А потым пачала рабіць пераказ твораў Пушкіна, Някрасава і інш., якія ёй найбольш снадабаліся. Лістае рускі падручнік, а гаворыць мне, перакладае па-беларуску — пра рыбака і рыбку, пра Мазая і зайцоў і г. д. Да чаго ж добра яна перакладала. З замілаваньнем слухаў яе я і быў шчасьлівы.
<...> Кароценька пра галоўнае скажу:
1) сельская гаспадарка палескага тыпу амаль не зьмянілася за 30 - 40 год; ураджаі нізкія, угнаеньняў мала, жывёла худая, асушаныя землі скарыстоўваюцца нядбайна, заработкі малыя (100 - 300 руб. замесяц);
2) зьнешні выгляд вёсак надта бедны, нічога капітальнага; вельмі пагана з апалам;
3) прырода асаблівая, арыгінальная; пяскі, балоты, узгоркі, грудкі, грывы, нізіны, балотныя рэчкі, качкі, буслы (іх дужа многа);
4) русіфікацыя вялікая; надпісы, вывескі (шыльды), аб ’явы, лозунгі, дыаграмы, малюнкі —усё рускае; кніжкі ў магазінах на 95% рускія; мова афіцыйная фактычна руская; настаўнікі ў беларускіх школах гавораць па-руску; вучні таксама па-руску, асабліва ў старэйшых класах, кніжкі беларускія чытаць не бяруць; за 2 дні радзіаперадач я не чуў ніводнага бе- ларускага слова ні ў Пасудаве, ні ў Камарыне і г. д.
Але мова беларуская спаміж простага народу добра захавалася, асабліва спаміж жанчын.
Працуецца добра. Настрой часам псуецца, успамінаюцца словы Купалы: “Няміла мне слухаць, няміла, з зямлі маёй гэткі прывет... ””.
Праз два дні ліст з вёскі Бярозкі:
“З поля заехалі мы на край сяла Калыбань, каб пераначаваць. Сьвідравальнікі ехалі з сем’ямі, здробнымі дзецьмі (гэта майстры з Енісейскай экспедыцыі № 8). Нашы машыны адразу абступілі жанчыны, мужыкі, дзяўчаты. Мова іх чысьцюсенькая, беларуская, з такім выразам нацыяначьным, непаўторным. з такою ласкаю да людзей, цікавасьцю, гасьціннасьцю сустрэў нашых вышукальнікаў - масквічоў мой народ. Зараз жа запрасілі да сябе начаваць, як гасьцей, ці родных. Так мне было хораша і прыемна.
С. I. Сусакоў і я трапілі начаваць да Лізаветы Аверкіяўны Пугач (ласкава Лізавету завуць тут Сыля). Яна была адна. Муж яе вартуе калхозных кароў. будзе толькі краніцы. А с.ын Коля надыйшоў пазьней: ён вучань 10 класу сярэдняе беларускае школы.
У хаце прыёмнік “Роднна”, гучыць музыка, але асьвятяеньне - цьмяная лямпа. Зварыла нам Сыля бульбу. Паклала сала, хлеб. I так мы смашна падсілкаваліся... Пагаманіў з Колям, ён добра гаворыць па-беларуску, крыху па-кніжнаму. А маці гаварыла народнаю, чысьцюсенькаю беларускаю моваю. з такім прыгожым вымаўленьнем. Сэрца маё зусім размякча - я ўпэўніўся яшчэ раз у няўміручасьці беларускае мовы, у яе трывачасьці.
<... > Сёньня езьдзілі зноў амаль 13 гадзін. Я зусім загарэў. Былі ў Александраўцы, Будзе, Ст. Іёлчы. Падрубцах, Вяльмі. Галках, Асарэвічах, Камарыне, - усё па праваму берагу Дняпра. Як мне спадабалася быць сярод нашага народу, якая насалода гаварыць з ім на роднай мове. Які я шчасьлівы!
<...> Заўтры а 8-й зноў едзем па ўсяму Камарынск-Брагінскаму Палесью. Побыт мой тут - сьвята для мяне, сто адпачынкаў, шчасьце”.
З сяла [дзёнь у лісце ад 24 красавіка 1960 г. Г. Гарэцкі паведамляў: “Дарога да Гдзёні зусім паганая. Шаша разбурана. масткі паламаныя, - ніхто не дбае тут, на Палесьсі, аб дарогах, ніхто.
У Гдзёні, як прыехалі. запалілі ўжо элекстру. Гэта - вялізарнае сяло, спаміж балот, ля самае Брагінкі. Гдзёнь - першае сяло ў БССР. Але насельніцтва лічыць сябе пераважна украінцам, і калгас завецца “Украіна”.
Увечары гаманіў з сялянамі. гаспадарамі хаты, дзе стаіць наш атрад. Гаворка тут усё-ж беларуская, з невялічкаю дамешкаю украінскіх слоў. Раней была тут беларуская школа. Але пазьней яе скасавалі і зрабілі рускую школу з украінскай мовай як прадметам. А беларускую мову не выкладаюць нават як прадмет. Гэта усё - уплыў камарынскага начальства.
Але перадачы парадыё мешаныя — не мала і белархскіх. Учора з прыемнасцю слухаў Мінск - толькі мала было беларускіх мелодзій”.
Аптымістычны настрой напоўніў душу Г. Гарэцкага, і ў лісце ад 1 траўня 1960 г. ён зрабіў выснову: “З апошняе падарожжы па Беларускаму Палесьсю самае гапоўнае было, што я яшчэ раз упэўніўся, адчуў няўміручасьць беларускага народу як нацыі ў сабе. Жыве ў народзе крышталёвая, не забруджаная яго мова, - а шумавіньне русіфікацыі не атруціла жывую душу народу. З гэтым адчуваньнем ужо можна лягчэй пакінуць гэты сьвет, без засмучэньня ад заняпаду нацыянальнае культуры.
Гаўрыла Гарэцкі тады працаваў і на Украінскім Палессі. У лісце з Дымару (Украіна) ад 26 чэрвеня 1960 г. ён напісаў: «Вось і сёньня, як зьвярнуся з поля, буду чытаць гэту кніжку (украінскі раман Юрыя Збанацкага “Малінавы звон”. - Р. Г.). Мова дзіўная, простая, празрыстая.
<...> Радыё тут, няў прыклад у параўнаньні з беларускім, цалюсенькі дзень цікавае, арыгінальнае, з украінскімі перадачамі на 95%, — нават апошнія весткі перадаюць па-ўкраінску».
I зноў Беларусь (ліст ад 29 чэрвеня 1960 г. з Мазыра): “Усе амаль надпісы, плакаты напісаны па-руску. Толькі абвесткі на поштах ды ашчадкасах беларускія. Ды часам надпісы паселішчаў на дарогах беларускія. У мястэчку Нароўлі і горадзе Мозыры ўсе надпісы, шыльды рускія. Сярэднія школы рускія. Так мне зрабілася сумна, так сумна.
Але просты народ гаворыць чысьцюсенька па- беларуску, не саромячыся. Толькі гэта і цешыць у акіяне русіфікацыі”.
На наступны дзень ліст з Парычы: “Ехаў сёння неў кабінцы, а ў кузаве, стоючы на нагах, каб больш бачыць навакольнае. Многа перадумалася ў дарозе, многае ўспомнілася. Лепш далёка быць мне ад навалы русіфікацыі, ня стрываў бы я тут. Не. Усё клепшаму. Горка, горка бачыць згубу нацыі, адчуваць самы працэс гэтае згубы і не магчы нічога зрабіць”.
1 ліпеня 1960 г. пасля вандравання па Палессі паміж Бярэзінай і Дняпром Г. Гарэцкі адзначыў: “Тут дужа пявучы беларускі дыялект, блізкі да магілёўскага, мяккі такі, выразны. Простыя людзі, нават міліцыянеры, гавораць па-беларуску”.
З Пераяслаўля-Хмяльніцкага (ліст ад 4 жніўня 1960г.): “Усе надпісы скрозь украінскія, гамонка ў аўтобусе таксама. Гэта - народ сьвядомы, пэўны”.
У лісце ад 17 лістапада 1962 г. Г. Гарэцкі з вялікім сумам напісаў:
“Сёньняў “Камунісьце”, № 16 за гэты год, на старонцы 119, у артыкуле Р. Шлопака і С. Якубоўскай “Слаўная гісторыя беларускага народу”, прачытаў такія красамоўныя радкі: “Происходит дальнейшее сближение белорусского народа с русским. В последнне годы в республике особенно усилилась тяга белорусов к русскому языку. Здесь наблюдается естественный процесс-русский язык стал или становится родным для значительной части населения. Этот процесс, обусловленный близостью, родственностью языков, особенностями исторического развития, содействует подъему культуры белорусского народа...”.
Многае робіцца больш зразумелым пасля прачытання і паглыблення ў сэнс гэтых радкоў...
Прыходзяць на думку вершы Янкі Купалы: “Раскрыйся нанова магіла...”.
З Ліды (13 чэрвеня 1965 г.): “Падарожжа ў мясцовых беларускіх аўтобусах - самае цікавае. Едзе просты беларускі люд, з чыста сельскай беларускай моваю, ціхім, але калючым жартам, нейкай пасяродкавай жыцьцерадасцю. Не, такі народ не адрачэцца ад сваёй мовы так лёгка, як здаецца чыноўнікам, мяшчанам”.
У верасні 1966 г. Гаўрыла Гарэцкі начаваў у Мінску ў геолага В. Мотузы і ў лісце да жонкі (ад 20 верасня) з жалем адзначыў: “Вера Паўлаўна (жонка В. Мотуза. - Р. Г.) гаворыць ня кепска па-беларуску. Але сваіх дзетак Вольгачку і Колю яны аддаюць у рускую школу і рускі дзіцячы сад (беларускіх німа!) і гавораць з імі па-руску. Так ужо ў другім пакаленні адбываецца поўная русіфікацьія гарадзкога насельніцтва, нават у сталіцы Беларусі”.
13 сакавіка 1967 г. ён паведамляў з Ляўкоў: “Насельніцтва тут, асабліва дзеці і жанчыны, гавораць прыгожа па-беларуску, — так прыемна іх слухаць. Бакеншчык правёз мяне на маторцы кіламетры 3 па Дняпры. З гамонкі высветлілася, што ён (Фёдар Захаравіч Рыбакоў) — вялікі прыяцель Янкі Купалы, вазіў яго на чоўне, даваў Купалу човен, быў з Купалам у страўні, разам пілі гарэлку. Цёпла ўспамінаў Янку Купалу як вельмі добрага і простага чалавека”.
У лісце ад 11 чэрвеня 1968 г. з Воршы адзначыў: “Прыглядаюся тут да пасажыраў, - які выразны фізычны тып у беларусаў. Тонкае аблічча, нябесныя вочы, павольныя рухі, нясмелы погляд, стрыманасць... Добры народ, але ў большасці - бяз мовы, бяз роднай мовы..”.
Канчаткова вярнуцца на Беларусь (асталявацца з сям’ёй) Г. Гарэцкі змог у 1969 г.
20 красавіка 1969 г. падзяліўся ўражаннем наконт прачытанага:
“Цалюсенькі дзень чытаю Гісторыю беларускай дакастрычніцкай літаратуры, т. 2, усё падрад. Дачытаў да 305 старонкі, да Янкі Купалы.
Чытаецца цікава, напісана амаль усё наогул добра. Але такжа сумна. Якія ўсе пакутнікі беларускія пісьменнікі, які цяжкі іх шлях... Якая беларуская літаратура сапраўды народная, як ніякая іншая ў свеце. І які сумны яе лёс, як і саміх пісьменнікаў. І ўсё ж яна не загінула, разгарнулася. I колькі прыйшло новых выдатных імён. Жыве літаратура - жыве народ, жыве яго мова. У літаратуры беларускай - сапраўдная радасць, надзея, шчасце... ”.
Рэдкалегія штогодніка “Беларуская лінгвістыка" (1979, вып. 15, с. 5 - 6) у сувязі з 50-годдзем Акадэміі навук БССР звярнулася да Гаўрылы Гарэцкага, каб ён выказаў свае думкі адносна задачаў далейшага развіцця беларускага мовазнаўства. Ён выказаў чатыры пажаданні:
1. Трэба паставіць даследаванні жывой народнай беларускай лексікі XVI -XVIII стст. Менавіта народнай, не кніжнай. За першакрыніцы ўзяць летапісы тыпу Баркулабаўскага, Быхаўца, алькітабы, лісты. акты, успаміны, фальклор, хатнія запісы і г. д.
2. Трэба шырэй паставіць укладанне мясцовых слоўнікаў жывой беларускай мовы, запісваючы толькі арыгінальныя словы, каб вычарпальна сабраць залаты фонд скарбаў беларускай лексікі.
3. Варта шырока даследаваць сучасныя лексічныя працэсы жывой беларускай мовы. Трэба вывучаць, як змяняецца лексічны склад беларускай мовы ў розных сацыяльных асяродках і ў розных геаграфічных зонах уплыву суседніх моў. Трэба прасачыць у самых тонкіх нюансах, як змяняецца беларуская лексіка сярод сялян, рабочых, інтэлігенцыі, навучэнцаў, студэнтаў, артыстаў, навуковых працаўнікоў, пісьменнікаў і г. д.
4. Трэба скласці слоўнік найболып пашыраных лексічных памылак у сучаснай беларускай мове, каб захаваць чысціню беларускай мовы - і вуснай, і пісьмовай. папярэдзіць шырокія колы, ад пагрозы засмечвання і магчымай дэструкцыі беларускай мовы.
Апошняе слова ў жыцці Гаўрыла Гарэцкі сказаў 20 лістапада 1988 г. Гэта было прыгожае, ласкавае, лагоднае беларускае слова: “Добра”.