АРХЕТЫП ДОМУ, СЯЛІБЫ
ВЫЯЎЛЕННЕ НАЦЫЯНАЛЬНАГА СВЕТАПОГЛЯДУ
Ў ТВОРЧАСЦІ КНУТА ГАМСУНА І МАКСІМА ГАРЭЦКАГА

Паняцце “архетып”, уведзенае ў актыўны ўжытак швейцарскім псіхолагам і філосафам Карлам Густавам Юнгам, шырока выкарыстоўваецца цяпер не толькі ў тэорыі міфалогіі, але і ў літаратуразнаўстве, у прыватнасці ў параўнальным. Гэта тлумачыцца тым, што тоесныя па сваім характары архетыпавыя вобразы і матывы можна выявіць не толькі ў міфах розных народаў, запазычанні паміж якімі былі немагчымыя, але і, як вынік, ў розных літаратурах. У адносінах да архетыпу дому і сялібы сказанае азначае не толькі анталагічную блізкасць, але і генетычнае адзінства самой літаратуры. Сапраўдны літаратурны твор можа нараджацца толькі ў доме ці распавядаць пра дом. I ўвогуле, Дом — калыска ўсёй чалавечай культуры. Менавіта ў доме пісьменнік бачыць тое сапраўднае спляценне сувязяў, ў якім вобраз і правобраз, архетып і рэальнасць пераплятаюцца і ўзаемаператвараюцца ў акце быцця. Міжволі творца бачыць і сябе, алё іншага, заглыбленага каранямі ў Дом як у першааснову свайго быцця і светабачання. Увогуле, трэба адзначыць, што тэмы ўласнай зямлі, прыналежнасці да роднай сялібы, пабудовы агульнага дому-дзяржавы лейтматывам праходзяць праз ўсю нашу літаратуру. Ім прысвечаны вызначальныя творы беларускіх пісьменнікаў: “Раскіданае гняздо” Янкі Кўпалы, “Новая зямля” Якуба Коласа, “Зямля” Кузьмы Чорнага, “Камароўская хроніка” Максіма Гарэцкага і інш.

Далучанасць да Дому як да спрадвечнага пачатку і лагічнага завяршэння зямнога чалавечага існавання – характэрная рыса мастацкага светапогляду пісьменнікаў-традыцыяналістаў незалежна ад іх нацыянальнасці. Аднак суадносіны дому і свету выяўляюцца ў пісьменнікаў – носьбітаў розных менталітэтаў па-рознаму. Яны аналагічныя адносінам чалавека (якога старажытныя грэкі лічылі мікракосмасам) і знешняга свету (ці макракосмасу). Дом як мікракосмас і знешні свет як макракосмас у многіх пісьменнікаў складаюць арганічную цэласнасць чалавека і свету. Але бачанне гэтага адзінства можа быць розным. Для адных дом – гэта пачатак шляху ў знешні свет, адкрыты на ўсе бакі. Зусім іншае ўяўленне пра сувязі дому і свету прысутнічае ў рамане “Плёны зямлі” (1917) Кнута Гамсуна. Дом для нарвежскага пісьменніка – гэта канцэнтраванае засяроджанне свету ў невялікім прасторава-часавым кантынууме. Геаметрычная інверсія – згортванне знешняй прасторы ўнутр – такая анталагічная існасць дому ў К. Гамсуна. Для саміх герояў рамана, Ісаака і Інгер, разуменне дому як знешняга свету ў невялікім аб’ёме прасторы рэалізуецца ў жаданні стварыць ізаляваны, самадастатковы ў матэрыяльным сэнсе куток. Згодна з гэтым жаданнем Ісаак на нейкі час ператвараецца нават у своеасаблівага насільшчыка: “Ён зразаў бяросту ў навакольных лясах... сушыў... адносіў у вёску за шмат міляў і прадаваў. Да хаты ж, да адхону, прыносіў новыя мяшкі з прыпасамі і інструментамі, свініну, кацёл, рыдлёўку, хадзіў па сцяжынцы туды і назад, і ўсё насіў і насіў. Прыроджаны насільшчык, ён слізгаў па лесе, нібы паром між берагамі; здавалася, яму падабаецца такая планіда – шмат хадзіць і шмат насіць” (тут і далей цытаты пададзены ў перакладзе аўтара артыкула). Адзначым, што і адной з галоўных вартасцяў Інгер у вачах Ісаака было таксама імкненне да памнажэння іх уласнасці. Зазначым, што такія адносіны герояў К. Гамсуна да свайго дому не маюць нічога агульнага са спажывецка-тэхнічнымі адносінамі сучаснага чалавека да сусветнага цэлага. Апошняе, як вядома, ёсць праява рацыянальна-калькавальнага мыслення. Учынкі ж Ісаака і Інгер арганічна цэласныя. Да іх можна аднесці наступныя словы нямецкага мысляра Освальда Шпенглера: “Сялянская хата і далей знатны двор, пфальц і бург ёсць шкарлупіны жыцця, выяўленне крыві, што бруіцца ў жылах”.

Успрыманне дому як "выяўлення крыві, што бруіцца ў жылах", спрыяе наладжванню трывалай кроўна-роднаснай сувязі паміж самім чалавекам і ягоным домам. Уласцівае нашаму часу бяздумнае спажывецтва, для якога прырода – толькі гіганцкая бензакалонка (паводле выразу Марціна Хайдэгера), яшчэ не закранула патрыярхальнасці душаў гамсунаўскіх герояў. Дом для іх – не проста матэрыяльная аснова чалавечага быцця, гэта нешта большае, што звычайна выяўляецца ў прыказцы: мой дом – мая крэпасць. Крэпасць як правобраз у К. Гамсуна з’яўляецца характарыстыкай не толькі велічнага, але ўсялякага сапраўднага дому. Моц яго – не толькі відавочная, знешняя характарыстыка, але і ўнутраная, нябачная звычайным зрокам. А ўнутрана моцным можа быць толькі тое, што мае карані па-за сваёй існасцю. Такая ўкаранёнасць чалавечага дому ў зямлю, на якой ён стаіць, даўно заўважана многімі філосафамі, пісьменнікамі. Дом, як і чалавек, наталяецца сокамі зямлі. А ў К. Гамсуна ёсць яшчэ і цудоўны вобраз нібы зваротнай сувязі дому з зямлёй. “У пасёлку шмат вось такіх хатак, – пісаў ён у артыкуле “С у с е д н і п а с ё л а к”, – дзе адчуваеш сябе як у бацькоўскім доме. Іх не прадаць, не закінуць, яны створаныя для таго, каб іх перадавалі з пакалення ў пакаленне, каб жыць у іх і паміраць. Прысадзістыя, яны падобныя да істот, што жывуць арганічным жыццём, і памерамі і знешнім выглядам упісваюцца ў навакольны краявід, імі быццам глеба наталяецца, зямля, на якой яны стаяць”.

Укаранёнасць дому ў родную зямлю робіцца такой моцнай, што здаецца, быццам не ён у яе, а – яна ў яго ўрастае і наталяецца ім. К. Гамсун стварае вобраз адзінага Дому – Зямлі. У гэтым вобразе прычына і наступства пераходзяць адно ў другое, падобна да таго, як дарослы сын, ускормлены бацькам і маці, потым, на старасці іх гадоў, пачынае сам карміць іх.

Адзначым, што ў К. Гамсуна архетып Дому ўключае ў сябе адзінства матэрыяльнага і духоўнага. Прычым матэрыяльныя карані працягваюцца не толькі ў прасторы, але і ў часе: ад мінулага – праз сучаснасць – да будучыні. Без каранёў, якія адыходзяць у мінулае, у гісторыю, не існуе і сам народ, тое ў яго існасці, што накладваецца на род. Духоўнасць не расце сама па сабе. Зразумела, маліцца Богу можна ў любым месцы, але лепш за ўсё ў храме – матэрыяльным месцы засяроджання духоўнага жыцця. Як асобны чалавек, так і народ у цэлым набывае сапраўдную паўнату свайго быцця толькі ў доме, дзе ён становіцца найбольш моцным целам і душой. А пакуль яшчэ раз звернем увагу на тое, што ў творах нарвежскага пісьменніка архетып Дому – гэта правобраз замкнёнай і ўкаранёнай у цэнтры Сусвету амаль жывой істоты. А ў разуменні суадносінаў “дом – свет” мы назіраем гістарызм. Дом – гэта месца, дзе ствараецца гісторыя народа, незалежна ад таго, куды накіравана гэтая творчасць – вонкі ці ўнутр.

Менавіта ў такім аспекце мы разгледзім зараз вобраз дому, створаны Максімам Гарэцкім.

На першы погляд можа здацца, што многія творы беларускага пісьменніка ўвогуле пазбаўленыя гістарызму: так часта ў іх рэфрэнам праходзіць тэма руціннага сялянскага жыцця ў забытым Богам месцы на ўскрайку Расейскай імперыі. Вось тыповая рэмарка з яго драматычных абразкоў: “У беднай мужыцкай хаце. Выбітая, з мокрымі мясцінамі зямля... Маленькія вокны. Голыя чорныя сцены. Троху ўбогага шкумацця і лахманоў па кутках”. Трэба сказаць, што такі погляд на становішча не толькі беларускай вёскі, але і ўсяго беларускага народа ў цэлым – як народа пазагістарычнага, – быў характэрны ў той час для многіх нашых літаратараў. Але М. Гарэцкі – сапраўдны патрыёт. Гісторыя Дому, згодна з яго ўяўленнямі, прадугледжвае наяўнасць свайго гістарычнага часу, свайго храналагічнага вымярэння быцця. Быцця, не пазбаўленага руху, але здольнага захоўваць цэласнасць, нягледзячы на знешнія супярэчнасці сялянскага жыцця. У творах М. Гарэцкага, як, дарэчы, і К. Гамсуна, дзеці, пакінуўшы бацькоўскі дом, сваю сялібу, апынуўшыся ў гарадскім свеце, пазбаўляюцца ўкаранёнасці, а тым самым – і ўнутранай цэласнасці. Вось як разважае пра гэта герой апавядання “Р о д н а е к а р э н н е” (1913) М. Гарэцкага стары Яхім: “А нашы хлопцы, што ў свет, у людзі ідуць, яны ад вёскі адпаўзаюць... Прыедуць у госці з чыстаты, з хлеба белага на пушны; як пабачаць тут, як мадзеем мы па родных кутках, робіцца ім халодна, і непрыхільна, і прыкра. Паедзець назад, закруціцца там у вадаверці гарадской, агалцеець, у вёску ўжо ані блізка, мужыка чураецца...”. Так сталася з гамсунаўскім Элесеусам з “Плёнаў зямлі”, з Лаўрыкам з “К а м а р о ў с к а й х р о н і к і” (1934 — 1935) М. Гарэцкага. Яны трапілі ў “новую гісторыю”, але гэтая гісторыя не прынесла плёну, таму што чалавеку ўласціва асэнсоўваць, а дзеля гэтага яму ні ў якім разе нельга адрывацца ад свайго дому. Такім чынам, і для К. Гамсуна, і для М. Гарэцкага дом – гэта цэнтр сялянскай светабудовы, той цэнтр, у якім ствараецца гісторыя. Вораг можа прыйсці на родную зямлю, вынішчыць яе, але пакуль стаіць дом, гісторыя народа яшчэ не скончана.

Разам з трываласцю архетып Дому ў Кнута Гамсуна заключае ў сабе і ўтульнасць. Гэтае слова нясе асаблівае эстэтызаванае пачуццё і адначасова любоў да дому. Утульнасць мае не толькі матэрыяльны, але і духоўна-псіхалагічны характар. Змест гэтага паняцця шырокі. Гэта і гармонія рэчаў і чалавека, і адэкватнасць розных функцый дома яго знешняй форме, а таксама пачуццё спакою і ўпэўненасці, якое павінен перадаваць сам дом яго насельнікам. Утульна – азначае “спакойна, любоўна, клапатліва”. Па сутнасці, утульнасць дому – гэта і ёсць дом, арганічна паяднаны з людзьмі. Сапраўдны дом выяўляе сваёй архітэктурай душу народа і пабудаваны па найвышэйшай, боскай логіцы. Менавіта ў ёй і існуе архетып Дому, што знаходзіць свае канкрэтныя праявы ў кожнага народа – не толькі ў архітэктуры асобнага будынка, але і любога селішча. У хрысціянскай Еўропе быў адзіны архетып Дому. Ён па-рознаму выяўляўся ў залежнасці ад геаграфічных, кліматычных і іншых знешніх умоў, а таксама ў залежнасці ад псіхалагічных асаблівасцяў розных еўрапейскіх народаў. Але ў часы К. Гамсуна і М. Гарэцкага гэты знаёмы кожнаму лад парушаўся і замяняўся ідэалам новага “дома з усімі выгодамі”, у якім, аднак, пакутуе чалавечая душа. “Туга нашай душы, – пісаў К. Гамсун, – звернута ў мінулае, мы спрабуем суцяшаць яе пры дапамозе старасвецкай мэблі. Тыя, у каго няма сродкаў, радуюцца, па меншай меры, што могуць палюбавацца ёю ў антыкварных крамах, людзі заможныя хапаюць, не разважаючы, то стол, то крэсла. Гэтая ўласнасць не даецца ў спадчыну, гэта набытая ўтульнасць, і Бог ведае куды знікае налёт нечага інтымнага, роднага, уласцівага ўсякаму жытлу”. Дом не набудзеш, сапраўдны дом трэба пабудаваць самому ці атрымаць яго ў спадчыну ад сваіх продкаў.

Як ужо адзначалася, утульнасць у доме – гэта парадак. Парадак знешні – у рэчах. Парадак унутраны – у чалавечых душах. Адзінства знешняга і ўнутранага парадкаў якраз і вызначае месца чалавека ў жыцці. І для жанчыны гэтае месца знаходзіцца менавіта ў доме. Ва ўсіх творах К. Гамсун паказвае ўтульным толькі той дом, дзе жанчына цалкам аддадзена яго стварэнню, іншымі словамі, утульнасць – своеасаблівая мера вяртання жанчыны да сваёй першаснай існасці, вяртання да самой сябе. Заўважым, што многія філосафы і пісьменнікі адзначалі жаночы характар архетыпу Дому, суадносячы гэта з прыроджанай памяццю ўсіх людзей пра знаходжанне ва ўлонні маці. 3 найстаражытнейшых часоў чалавек, суадносячы сваё першае жытло – пячору са знешнім светам, дзе ўладарылі стыхіі, адчуваў сваю абароненасць. Калі Ісаак, галоўны герой “Плёнаў зямлі”, на некалькі гадоў застаецца без жонкі, ён востра адчувае, што ягоны дом ператварыўся, па сутнасці, у паўдома, хоць нават і ў такое жытло ён рады вярнуцца з падарожжа.

Зыходзячы з меркавання, што архетып Дому мае жаночы характар, можна сказаць, што такія яго якасці, як трываласць, моц, не ўласцівыя дому першапачаткова, ствараюцца мужчынам. Як гэта ні парадаксальна, будаўніцтва Дому пачынаецца не з падмурка, не са сценаў, а з даху, які абароніць, пакрые і сам Дом, і яго насельнікаў і надасць дому трываласць. Зразумела, размова – не пра звычайны, а пра метафізічны Дах, што з'яўляецца мастацкім сімвалам, які выяўляе надзейнасць, упэўненасць, трываласць і абароненасць. Так, можна сказаць, што покрывам Дому (менавіта покрывам, а не падмуркам) для герояў К. Гамсуна і М. Гарэцкага стала зямля, паднятая ўгару чалавечай працай. Першапачатковая ўкаранёнасць у зямлю і ўзняцце да горняга – вось шлях станаўлення чалавека духоўнага. Гэта востра адчувалі абодва пісьменнікі, паходжаннем – сяляне. Вось як гаворыць вуснамі свайго героя Кастуся Зарэмбы ў аповесці “У ч ы м я г о к р ы ў д а?” (1926) М. Гарэцкі: “Мы выпаўзаем са сваіх хат і папраўдзе... маем жа нейкую зямельную сілу ў сабе”. На гэтым шляху адбываецца з’яднанне розных узроўняў прасторы. У выніку гэтага адзінства Дом набывае дах, а разам – і такую неабходную яму трываласць. Менавіта ў такім абароненым доме чалавек здольны, ўкараніўшыся ў зямлю, не толькі выратоўваць сваё быццё, але і пераасэнсоўваць сваё мінулае і задумвацца пра далейшае ўдасканаленне. Дарэчы ўзгадаць, што ў германа-скандынаўскай міфалогіі вертыкаль прасторавай мадэлі Сусвету сімвалізуе дрэва Ігдрасіль – велізарны ясень, які яднае неба, зямлю і падземны свет.

Спачатку мы разглядалі Дом у вельмі шырокім сэнсе – як Дом усяго народа, а потым занадта вузка: непасрэдна як будынак. Аднак у паняцце “дом” звычайна ўваходзіць і той кавалак зямлі, які апрацоўваецца гаспадаром будынка. Паняцце “дом”, па сутнасці, эквівалентнае беларускаму слову “сяліба”, “гаспадарка”. Для селяніна трываласць дому шмат у чым выяўляецца ў паўнаце гаспадаркі, ў наяўнасці ўсяго таго, што неабходна для сялянскай працы. Як пабудова ўтульны дом унутры ствараецца жанчынай, а трываласць набывае па-за гэтай пабудовай. Такі пункт гледжання не новы, ён традыцыйны не толькі для нарвежцаў і беларусаў, але і для ўсёй Еўропы.

Пры параўнанні вобразаў дамоў у творах Кнута Гамсуна і Максіма Гарэцкага трэба памятаць таксама, што лёсы абодвух пісьменнікаў закранула Першая сусветная вайна. Таму невыпадковы іх зварот да тэмы дому, сялібы, сялянства, якое “выратуе свет”. Вайна разбурае дом і забівае людзей. Але тыя, хто застаецца, адбудоўваюць разбуранае. І вельмі сімвалічна, што “Плёны зямлі” і “Камароўская хроніка” напісаныя пасля Першай сусветнай. У “Плёнах зямлі” Ісаак і Інгер, як першыя людзі, будуюць свой дом. Казачны асілак Ісаак ператварае дзікі лясны край у плённую ніву, і ад яго пачынаецца новы род. Амаль біблійны радаводны пералік ёсць і ў “Камароўскай хроніцы”: “Ад Мар’і выраслі [у Стахвана] сыны: Янка, Тамаш і Максім... Ад Зіноўі Раманоўны выраслі ў яго два сыны: Хомка і Лукаш, і тры дачкі: Луцэя, што ў Івоны замуж зайшла, Мар’я – што ў Маскалёўку, і Любка, што ў Гаршчыну”.

Калі Кнут Гамсун апісваў нарвежскі дом і сялібу, ён не толькі не сумняваўся ў агульначалавечнасці гэтых вобразаў, але і выказваў думку пра тоеснасць саміх матэрыяльных правобразаў як аснову літаратурных архетыпаў, што з’яўляецца своеасаблівай мастацкай формай выяўлення патрыятызму. Дакладней, самай першаснай формай патрыятызму, якую ірландскі мысляр і пісьменнік Карл Льюіс ахарактарызаваў як “любоў да дома, да месца, дзе мы раслі...да старых сяброў, знаёмых твараў, знаёмых даляглядаў, пахаў і гукаў. Такі патрыятызм, зразумела, зусім не агрэсіўны. Ён хоча, каб яго не чапалі. Ва ўсялякага хоць трошкі разумнага чалавека з фантазіяй ён выклікае добрыя пачуцці да чужаземцаў. Ці здольны я не любіць свой дом і не разумець, што іншыя людзі любяць свой”. К. Гамсун па-сапраўднаму любіць свой дом, а значыць, ён не толькі разумее іншых (рускіх, немцаў, англічанаў і г. д.), якія таксама любяць свае дамы, але і, натуральна, не сумняваецца ў наяўнасці нечага агульнага ў розных тыпах дому, таго агульнага, што дазваляе адчуваць духоўную роднасць сэрцаў людзей, што належаць да розных народаў, але аднолькава цёпла ставяцца да родных мясцін. Такая самая ўпэўненасць у агульначалавечым асэнсаваным прызначэнні дому, сялібы, зямлі і чалавека на ёй характэрны і для Максіма Гарэцкага. Сяліба ў яго творах – гэта таксама тое тыповае, што змяшчае ў сабе сакральнае; яна ёсць спрадвечны ўзор, спрадвечная формула, зададзеная нам продкамі, якая існуе “цяпер, і заўсёды, і на векі вечныя”, без якой немагчыма ўявіць сялянскага жыцця і сялянскай свядомасці. Ні ў К. Гамсуна, ні ў М. Гарэцкага няма вобраза гарадскога дому. Хутчэй у іх прысутнічае вобраз бяздомнага горада. Прынамсі, сучаснага горада, варожага чалавеку, знешне падобнага да нейкай пачвары. Вось якое апісанне горада дае К. Гамсун у рамане “Містэрыі”: “З таго ўзгорка, дзе стаяў дом доктара, гарадок выглядаў як дзіўнае гіганцкае насякомае, казачная жывёліна, якая распрасталася на чэраве і працягнула свае лапкі, хабаткі і шчупальцы ва ўсе бакі; часам істота гэтая варушыла той ці іншай канечнасцю ці выцягвала раптам кіпцюр”.

Напрыканцы адзначым, што сапраўдны дом, у якім адчуваецца паўната чалавечага быцця, ёсць недасяжны на практыцы ідэал народнага светапогляду. І беларускі, і нарвежскі пісьменнікі востра адчувалі недасягальнасць гэтага ідэалу, а адсюль, напэўна, і іманентна прысутныя ў іх творах матывы экзістэнцыйнага суму. Сум гэты кліча ў дарогу, на пошук ідэалу. Можна сказаць, што ў нарвежскім і беларускім характарах жаданні Дому і Дарогі спляліся ў адзінстве.