“На цярнёвай дарозе, якою народ мой ішоў…”

Развагі ў сувязі з 100-мі ўгодкамі з дня нараджэння Максіма Гарэцкага Незнаёмы... знаёмец

«Дзіўны лёс часам сустракае чалавека ў яго падарожжы па прасторы часу! Сягоння даводзіцца рэкамендаваць чытачу таго, хто сам многа гадоў выконваў нялёгкі абавязак — знаёміць усіх з літаратурай і літаратарамі беларускай зямлі». Па тым, што гэтае выказванне ўзята ў двукоссе, бадай кожны ўжо здагадаўся, што не мною яно вымаўлена. Не мною... Максімам Лужаніным. Роўна трыццаць гадоў назад, калі ў трэцім нумары часопіса «Полымя» за 1963 год ён прадстаўляў ракам М. Гарэцкага «Віленскія камунары», які на нарэшце змог пабачыць свет.

Напісаны ж гэтм твор у 1933 ці 1934 годзе. Ды каб жа такімі неспрыяльнымі былі абставіны для адных «Віленскіх камунараў»! Увогуле, творчасць М. Гарэцкага не на адзін дзесятак гадоў у прамым сэнсе гэтага слова выкраслілася з літаратурнага ўжытку. I прычына не столькі ў тым, што асобныя рукапісы загубіліся, чакалі свайго адкрыцця (той жа часопіс «Полымя» ў 1966 годзе апублікаваў «Камароўскую хроніку» М. Гарэцкага). Ідэалагічныя куратары прыгожага пісьменства накладвалі табу і на апавяданні, аповесці, шматлікія артыкулы пісьменніка, якія ў свой час публікаваліся.

Неймаверных высілкаў каштавала рупліўцам на нацыянальнай ніве выдання ў 1973 годзе выбраных твораў М. Гарэцкага ў двух тахах. Здавалася б, пасля гэтага ягонае імя вернута з небыцця назаўсёды. Ды дзе там! Па-ранейшаму знаходзіліся тыя, хто бачыў у М. Г арэцкім нацыяналіста. З няменшымі, а можа, і з большымі цяжкасцямі прабіваў сабе дарогу Збор твораў у чатырох тамах (1984—1986). Які гэта Збор (не ў папрок, вядома, прадстаўнічай рэдакцыйнай калегіі сказана), бачна ўжо па тым, што ў 1990 годзе давялося выпускаць дадатковы том. «Гісторыя беларускай літаратуры» — найбольш значная праца М. Гарэцкага — навукоўца, даследчыка, крытыка
— толькі неўзабаве выйдзе ў выдавецтве «Мастацкая літаратура».

Чаму так не спадабаўся М. Гарэцкі партыйнаму кіраўніцтву, якое займалася пытаннямі літаратуры? Адказ, відаць, дае гэтае вызначэнне Алега Лойкі, сказанае, праўда, з іншага выпадку: «Месца М. Гарэцкага ў беларускай дакастрычніцкай прозе (на маю думку, гэта тычыцца і ўсёй творчасці пісьменніка. — А. М.) вызначаецца, прынамсі, трыма момантамі: 1) новай тэматыкай, новым героем, уведзеным ім у родную літаратуру, у цэлым — новым канцэптуальным поглядам на беларускага селяніна; 2) прышчапленнем нацыянальнай прозе высокай культуры псіхалагізму; 3) узбагачэннем яе рознымі кампазіцыйна-стылёвымі формамі». Адкінем трэцюю пазіцыю, паколькі яна тычыцца ў асноўным стылёвых адметнасцяў прозы М. Гарэцкага, а засяродзім увагу на першых дзвюх.

Новы герой — гэта найперш БЕЛАРУС. Не проста як чалавек, а як прадстаўнік канкрэтнай нацыі. Беларус з ягоным характарам, поглядамі, псіхалогіяй. Беларус, які прачынаўся ад сну бяспамяцтва, а паколькі тагачасны беларус — найперш селянін, бо пераважная большасць насельніцтва жыла на вёсцы, дык і імкненне па-новаму зірнуць на гэтага селяніна. Што тычыцца «прышчаплення нацыянальнай прозе высокай культуры псіхалагізму», дык зноў жа тут М. Гарэцкі ішоў непасрэдна ад характару БЕЛАРУСА, заглыбляючыся ў ягоны свет, даследуючы ягоную псіхалогію. Адным словам, М. Гарэцкі, як нямногія з пісьменнікаў, у разняволенні народа на першае месца ставіў нацыянальнае вызваленне. I, як ніхто іншы, гаварыў пра гэта прама і адкрыта. I не толькі ў дарэвалюцыйны час, калі гэта літаратуры «дазвалялася». Нацыянальная ідэя ў паслярэвалюцыйнай прозе М. Гарэцкага атрымала яшчэ больш выразнае падсвечванне. Адначасова ён жа, у чым, у прыватнасці, пераконвае аповесць «Дзве душы», першы зазірнуў у нутро тых «бальшавікоў», хто нічога святога не меў за душой, ірваўся да карыта, прыкрываючыся марксісцкай ідэяй.

Безумоўна, такі пісьменнік «не ўпісваўся» ў літаратурны працэс. Ад яго хацелі адкараскацца, пазбавіцца... У трыццатыя гады выкарысталі фізічную расправу (М. Гарэцкага неаднаразова арыштоўвалі, ён знаходзіўся ў высылцы і, як стала нядаўна вядома, дзякуючы росшукам ягонага пляменніка, выдатнага беларускага вучонага Радзіма Г арэцкага, не памёр 20 сакавіка 1939 года, пра што сведчаць многія даведнікі, а быў расстраляны яшчэ 10 лютага 1938 года). У пасляваенны час шмат было зроблена, каб чытач не ведаў ягоных твораў, а імя пісьменніка радзей з’яўлялася ў друку. Таму і сталася так, што М. Гарэцкі — незнаёмы... знаёмец. Адзін з класікаў нацыянальнай літаратуры, які стаіць поруч з Янкам Купалам, Якубам Коласам, Максімам Багдановічам і іншымі, ён, не сказаць каб пастаянна, знаходзіўся на слыху ў аматараў прыгожага пісьменства.

Максім Беларус: прарок ці рэаліст?

Максім Беларус — псеўданім М. Гарэцкага. Не буду шмат разважаць наконт невыпадковасці выбару тагачасным навучэнцам Горацкага каморніцка-агранамічнага вучылішча, а якраз на апошнім курсе яго, у снежні 1912 года, М. Гарэцкі і напісаў першае апавяданне «У лазні», якое было змешчана ў газеце «Наша Ніва» 25 студзеня 1913 года. Тут, як кажуць, і так усё зразумела. Важна лепш зразумець, як ужо на самым пачатку творчай дарогі (перад гэтым у «Нашай Ніве» выступаў з допісамі) М. Гарэцкі са сваёй Малой Багацькаўкі (ягоная родная вёска, цяпер у Мсціслаўскім раёне) пачаў глядзець на ўсю Беларусь, а калі шырэй, дык і на ўвесь свет вачыма БЕЛАРУСА. Бо ўжо і ў гэтым творы, у якім пры жаданні можна знайсці і пэўную сюжэтную «рыхласць», М. Гарэцкі паўстае пісьменнікам са сваім бачаннем жыцця.

Галоўны герой апавядання — «вучань апошняга класа каморніцкага вучылішча, казённы стыпендыят Клім Шамоўскі» — канечне ж, сам аўтар. I ягоны прыезд на Каляды ў вёску Мардалысава — гэта наведванне бацькоў у Малой Багацькаўцы самім М. Гарэцкім. I пачуцці, перажыванні Кліма Шамоўскага — нявыдуманыя. Усё гэта было на самой справе. Хлапечая душа, якая ўжо хоць крыху пабачыла свету, працівіцца вясковай забітасці. Зусім не кінутае адным з мужыкоў: «Запанеў наш каморнік», раззлавала Кліма. Не гэтае... «Які тут чорт «запанеў!» — злаваў Клім. — Свінні, а не людзі, — думаў ён, злосны на ўсё, бадай, Мардалысава. — Я вёз дамоў кніжкі, каб чытаць ім, а яны кожны вечар, кожнае свята гуляюць у карты ў Мікітавай хаце, а на кніжкі не звярнулі ніякай увагі... Шчэ казалі, — разумцы! — што «некалі ім займацца панскім дзелам».

Ды гэта першыя ўражанні. Так звычайна бывае. Увойдзеш са святла ў цёмны пакой, доўга азіраешся па баках, ніяк паразумецца не можаш, што і да чаго, а пасля прывыкаеш, асвойваешся пакрысе. Падобнае і з Клімам Шамоўсхім адбылося. Ягоная душа дваіцца пачымае. I новым жыве яна, не прымаючы ў роднай вёсцы колішняга. Але адначасова і прыцягвае яе, быццам магнітам, да землякоў, тых самых, хто з пагардай паставіўся да прывезеных кніжак. Не пра сябе думае Клім. Менш за ўсё пра сябе. А пра што?

Дазволю сабе даволі ладную цытату, таму што яна не толькі ключ да разумення самога апавядання. З яе «вынікае» і ўся далейшая творчасць М. Гарэцкага, вымалёўваецца скразная лінія. Выпадак вельмі рэдкі, каб з першага ж твора (і надрукаванага, і ўвогуле напісанага!), па сутнасці, сфармаваўся пісьменнік як мастакоўская індывідуальнасць. Але гэта так. Алавяданне «У лазні». — таму сведчанне.

«I неяк невясёла-невясёла было Кліму, «запанеўшаму», як сказаў стары Мікіта. Думкі плылі, чапаліся адна за другую, роем мітусіліся ў галаве. «Беларусь, Беларусь, чым ты была і чаго ты, во, даждала?» — звінела ў адным баку. «І што з табою будзе?» — плыло ў другім.

А зорачкі блішчалі так хораша на небе. I скрыпеў снег… I мерныя тужлівыя вершы ляцелі з ніадкуль:

Мой родны край, краса мая,
З табой навек растаўся я!...

І задумаўся Клім. І пяялася неяк па-іншаму.

Мой родны край, краса мая,
З табою век не ў згодзе я…

Пад ложачкаю шчымела нешта незнаёмае.

Мой родны край, як ты ж мне мілы,
Забыць цябе не маю сілы…

І ляцелі думкі. І дрыжалі струны душы дзіўна-маркотным гукам.

Мой родны край, як ты ж мне мілы,
Ўцяміць цябе не маю сілы…

«Эге ж, уцяміць, пазнаць, зразумець, ніколі не здолеш», - быў чуцен шэпт. «І хіба!... Што?...»

«Але ж не адрыкацца, не быць здраднікам, а любіць, шанаваць родную Бацькаўшчыну павінен, доўжан…» - быў другі шэпт. «Люблю…ці ж не люблю?... А страшна яно роднае… чым?...»

І спахмурнеў Клім, сігаў шпарчэй па скрыпучым марозным снезе. Ляцела думка: «Мой родны кут, люблю цябе без меры! – і забавілася яна, не ўцякала».

Герой М. Гарэцкага прыходзіць да высновы, што ён павінен (але, павінен!) адразу ўцяміць, што без Бацькаўшчыны нішто. Тое, што хоць у малой ступені дае падставы бачыць у ім «панства», мусіць сплысці, адысці, забыцца. «Не быць здраднікам, а любіць, шанаваць родную Бацькаўшчыну», — і Клім прамаўляе. I сам жа аўтар гаворыць іншымі вуснамі гэта. Вуснамі персанажаў наступных сваіх твораў, што пісаліся ўслед за апавяданнем «У лазні». Скажам, услед за героем «Роднага карэння» Архіпам Лінкевічам ён задае пытанне: «Што за народ наш, беларусы?» Шукае адказу Лінкевіч, гэтак сама настойліва і ўпарта шукае, як рабіў гэта Клім Шамоўскі. У яго высакародная задача — «служыць на Беларусі і... збіраць матэрыялы аб духоўным жыцці свайго народа». А дзед Яхім, з якім юнак любіць паразважаць аб жыцці-быцці, па-сялянску проста і разважліва дае яму адказ на многае з таго, што хвалявала і Кліма Шамоўскага: «Нядбаласці, звярынства, гразі многа... Але дзе ж гэтага няма? Бяднога нас адалявае...» Адказ і разам з тым як бы парада, як надалей жыць: «Адным енкам ды стагнаннем бядзе людской не паможаш... Помні, што, каб другога вы- зваляць, трэба самому крэпкім быць, на сілы не ўрадаць, а то і самога затопчуць...»

Прамоўлена старым і па-свойму мудрым селянінам, але ж да гэтага ў сваім разуменні набліжаецца і Касцюк Зарэмба («У чым жа крыўда?»), калі ў лісце да сябра зазначае: «Ты выйшаў з народа і разумееш, дык будзь чалавекам, разбірайся ў ісцінна паступовым... Маем жа нейкую зямельную сілу ў сабе, гэта не мая навіна, але хаваемся са сваімі ідэаламі, нясмела азіраемся на новай дарозе». I ён жа, Касцюк Зарэмба, перакананы: «Каб нам, ведаеш, свой беларускі прарок, каторы б прамыў нам вочы, у чым наша істота, паэзія жыцця, прыгажосць жыцця».

Жаданне знайсці прарока... У каго яго не было?! Сам пісьменнік таксама ў пэўнай ступені браў на сябе гэткую высакародную і адначасова такую няўдзячную місію (прарок жа заўсёды абганяе час, і яго далёка не ўсе разумеюць). Ягонае «прароцтва» ў настойлівым жаданні, каб і самі беларусы нарэшце з павагай зірнулі на сябе і каб увесь свет да іх з гэткім гонарам паставіўся. А дзеля гэтага неабходна пазбавіцца сваёй другаснасці, таго «тутэйшаства», пра якое так дакладна пазней скажа Янка Купала. Вызваліцца з путаў уласнага прыніжэння. Ведай сабе цану, тады і іншыя цябе па вартасцях ацэняць! I як не прыгадаць у сувязі з гэтым героя-апавядальніка («Вясна»). «Змываючы нуду сваю ў лазні», ён да таго спакойны, што... «Добра тут распарыцца, распесціцца з прыліплаю лісцінкаю на баку, пакуль дзесь там Нью-Йоркі будуюцца».

Хай «Нью-Йоркі будуюцца». Усяму, як кажуць, свой час. Герой М. Гарэцкага ўпэўнены, што прыйдзе вялікі час будаўніцтва і на роднай Бацькаўшчыне. Тут пісьменнік і прарок, і рэаліст адначасова, і менавіта ў гэтыя гады з’явіўся шэраг артыкулаў М. Гарэцкага, у якіх абгрунтавана разглядаецца ідэя нацыянальнага Адраджэння. У прыватнасці, 1913 годам пазначаны артыкул «Наш тэатр». У асноўным пра задачы драматургіі, сцэнічнага мастацтва гаварыў аўтар, але, калі шырэй, дык і ўвогуле нагадваў аб ролі літаратуры ў пераломны час: «А трэба паказаць беларусу са сцэны, што так жыць, як ён жыве, няможна, гэткага жыцця няможна трываць... I трэба яшчэ паказаць беларусу са сцэны, што ён чалавек, што ён павінен мець свой чалавечы гонар, павінен дзетак сваіх гадаваць з сумленнем...»

І сучаснасць, і ўспамін аб... будучым

Адрадзіць беларуса ў... беларусе. Менавіта так, а не інакш. Пра гэта дбайна клапаціўся М. Гарэцкі. Гэтую ж думку выказаў ён і ў апавяданні «Рунь», што дало назву першай кнізе пісьменніка, якая выйшла ў 1914 годзе. Паказаў аднаго са знаёмых героя-апавядальніка, Уладзімера. Той якраз і «хацеў словам адраджаць чалавека ў беларусе (не ў другім кім, бо ён — сын беларускага народу і найлепш мог паслужыць Беларусі)». Праўда, гэты Уладзімер па-свойму ставіўся да нацыянальнага Адраджэння: «Але запала яму неяк у галаву, што вось прарокі слова ў нас знаходзяцца, а прарокаў-эканамістаў няма». Таму Уладзімер хацеў «сабраць у свеце ў адных сваіх руках столькі грошай, каб, напрыклад... купіць усю Вільню і потым з гэтымі грашамі рабіць эканамічнае адраджэнне Беларусі».

Безумоўна, у такім жаданні бачыцца і нешта такое, што не вяжацца з цвярозым стаўленнем да жыцця. Нездарма Уладзімера «некаторыя лічылі... блізка што ненармальным». Ды, бадай, і гэта невыпадковасць. Ва ўсе часы не прымалі тых, хто вылучаўся з шэрай, пакорлівай масы, хацеў жыць інакш, чым усе. Але ж М. Гарэцкі і не збіраўся ідэю Уладзімера узводзіць у нейкі абсалют. Ён проста ствараў цэлую галерэю герояў, што ў пэўнай ступені думкамі і паводзінамі сваімі адпавядалі таму стаўленню да жыцця, якое было ў яго самога.

Гэта бачна і па аповесцях «У чым яго крыўда? », «Меланхолія» і «Ціхая плынь». Усе яны сюжэтна самастойныя, але, разам узятыя, даюць падставы гаварыць і аб свайго роду трылогіі. Канечне, такое вызначэнне ўмоўнае, тым не менш яно мае падставы. Пісьменнік, выкарыстоўваючы аўтабіяграфічныя матэрыялы, надзіва праўдзіва і псіхалагічна пераканаўча адлюстроўваў сталенне ўчарашняга рамантыка, так добра вядомага па згаданых ужо апавяданнях. Аднак эвалюцыю героя (правільней — герояў, паколькі ў першых двух творах галоўны персанаж Лявон Задума, у трэцім Хомка) яму было прасачыць нялёгка. Пра гэта сведчыць і тое, што аповесць «У чым яго крыўда?» нарадзілася з аднайменнага апавядання і апавядання «У лазні», дзве астатнія таксама маюць варыянты. Ды М. Гарэцкі ад пастаўленай перад сабой задачы не адмаўляўся, узнаўляючы працэс «адраджэння чалавека ў беларусе».

Тым самым ён адлюстроўваў блізкую яму сучаснасць, але, як вялікі мастак слова, здатны быў і зірнуць далёка наперад, узняць у сваіх творах праблемы, якія будуць хваляваць нацыянальную літаратуру праз дзесяцігоддзі. Таму творчасць М. Гарэцкага — гэта не адна сучаснасць, а і ўспамін аб... будучыні. Парадоксу ў гэтым няма. Прыгадайма «запіскі салдата 2-й батарэі -скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы», «На імперыялістычнай вайне». Напісаныя, як кажуць, на пярэднім краі. Як вядома, М. Гарэцкі пайшоў на службу (летам 1914 года) «вальнапісаным», кажучы па-цяперашняму, выбраў альтэрнатыўную службу, стаў сувязістам. У адным з баёў яго цяжка параніла, шмат правёў часу ў шпіталях, вучыўся ў Паўлаўскім ваенным вучылішчы, зноў фронт.

Вайна, як яе бачыць Лявон Задума, (М. Гарэцкі!) — вайна, якую мы сёння ведаем праз успрыманне В. Быкава, I. Шамякіна, I. Навуменкі, I. Новікава і іншых пісьменнікаў. Зразумела, на той «імперыялістычнай» іншы размах быў, ды М. Гарэцкага цікавілі не батальныя сцэны, у полі зроку знаходзіўся звычайны салдат, просты чалавек. I з перадавой, і з тылу.

Сам час абагнаў М. Гарэцкі ў «ваенных» апавяданнях «Літоўскі хутарок», «Генерал», «Рускі» і іншых. Апошняе А. Адамовіч ставіць поруч з апавяданнем «Адна ноч» В. Быкава. I сапраўды, тая ж «акопная праўда». З адной розніцай. У М. Гарэцкага праўда імперыялістычнай вайны, у В. Быкава — другой сусветнай... У В. Быкава немец і наш салдат Іван Валока аказаліся засыпаныя выбухам бомбы. Каб выжыць, яны павінны былі дзейнічаць разам. «Адна ноч», — слушна зазначае А. Адамовіч, — як бы ўспамін беларускай літаратуры пра самую сябе — пра «Рускага». Хоць Быкаў, пішучы, калі і помніў каго, дык хутчэй Талстога, Рэмарка, Хемінгуэя, а не Гарэцкага...» Агаворку А. Адамовіч робіць нездарма, бо апавяданне М. Гарэцкага на той час («Адна ноч» з’явілася ў 1961 годзе) было мала каму вядома. А сітуацыя ў ім аналагічная. Выпадкова сустрэліся ля пярэдняга краю расійскі і аўстрыйскі салдат. Пасядзелі, пагаварылі — «усё, як людзі, як сяляне, якіх чорт нейкі загнаў на гэта поле і трымае ў акопах, замест таго каб ім дома хлеб сеяць». Пагаварылі і разышліся, кожны ў свой бок. Усё добра было б, калі б у «Рускага» («рускі быў звычайным земляробам Магілёўскай губерні») не дала аб сабе знаць тая самая «навука нянавісці», якая яму пастаянна ўбівалася ў галаву: «Павярнуўся, злажыўся стрэльбаю і без дум націснуў пальцам:

— Так!»

Непапраўнае адбылося. Калі падбег «рускі» да аўстрыяка, пачуў толькі: «Што ж цій москаль наробыв... Зостанэцця моя жынка і діты». Сам не свой стаў пасля «рускі». Пастаянна толькі паўтараў: «Я рускі! Я рускі! Рускі, рускі!».

I шмат якія цяперашнія творы аб жудасцях сталінізму таксама «як бы ўспамін беларускай літаратуры пра самую сябе». Было ўсё гэта ўжо ў М. Гарэцкага. У апавяданнях «Апостал», «Незадача» і іншых, у аповесці «Дзве душы». Прынамсі, галоўны герой «Незадачы» «часовы камісар -скай франтавой надзвычайнай камісіі ў справе змагання з контррэвалюцыяй, спекуляцыяй і дэзерцірствам, таварыш Батрачонкаў», які, як кажуць, гарой стаяў за рэвалюцыю, сам быў «арыштаваны і адданы пад суд за спекуляцыю, п’янства і шкодную для службы адлучку для асабістых патрэб на казённым самакаце». Справа не столькі ў нізкіх маральных якасцях Батрачонка, відавочна і іншае — фанатызм «будаўнікоў новага свету», для якіх канкрэтны чалавек — усяго «вінцік» агульнага механізма пераўтварэння грамадства.

Што тычыцца аповесці «Дзве душы», дык па сённяшні дзень у нашай літаратуры няма твора, у якім бы гэтак эпічна спасцігнута была складанасць становішча, у якім апынулася грамадства пасля рэвалюцыі. Безумоўная аўтарская ўдача — вобраз галоўнага героя Ігната Абдзіраловіча. Менавіта ягоная душа дваілася. Адна палова несказана плакала і жалілася на другую, нашто яму мучыць яго падманкамі. I калі ён троху выстагнаўся, казала: «Уцячы, уцячы...» Ды куды ўцячы, куды падацца? Пытанні няпростыя, і на іх шукае адказу Абдзіраловіч, як шукаў іх і сам М. Гарэцкі, спрабуючы разабрацца ў рэвалюцыі і далёка не ўсё разумеючы. Цяжка яму было ад гэтага, бо, як успамінаў брат пісьменніка Гаўрыла Гарэцкі: «Максім прадчуваў надыход рэвалюцыйных падзей, чакаў іх у бліжэйшы час. У падручніку гісторыі Расіі, які быў у 1915 годзе ў нашай хаце, у храналагічнай табліцы, пасля слоў «Мікалай II» ...напісаў: «1916 г. Рэвалюцыя».

Усё аказалася зусім не так, як хацелася. Колькі сустракаў ён на сваім шляху такіх прымазанікаў, як Іван Карпавіч Гаршчок у «Дзвюх душах»?! Не хацеў, праўда, верыць, што яны «надвор’е робяць». Вуснамі нават Абдзіраловіча спрабаваў даказаць у невінаватасці бальшавізму, што «правінцыя мае толькі такіх культавых беларусаў, як гэты Гаршчок...» Спрабаваў і паказваў сапраўдных змаганцаў за беларушчыну — Міколу Канцавога, Іру Сакавічанку, Сухавея. Тым самым у нечым і ягоная асабістая «душа дваілася». Дваілася і шукала выйсця. А паколькі гэта была душа не звычайнага чалавека, а пісьменніка, усе сумненні, трывогі знаходзілі адпаведны водгалас у творах.

Праз стыхію да вечнасці

М. Гарэцкі апынуўся ў варунках падзей, калі вельмі цяжка было разабрацца, дзе праяўляе сябе заканамернасць гістарычнага развіцця, а дзе дае знаць тая ж злая, неўтаймаваная стыхія. Лютаўскую рэвалюцыю пісьменнік сустрэў у войску, на Піншчыне, пад Парахонскам. У гэты ж час цяжка захварэў, абвастрыўся гастрыт. Вымушаны быў лячыцца. I ў палявым шпіталі, і ў Арле, Маскве, Жалезнаводску. У студзені 1918 года звольніўся з арміі па «белым білеце» і прыехаў у Смаленск, уладкаваўся ў газету «Известия Смоленского Совета депутатов» і адначасова ў жыллёвы аддзел. У жніўні гэтага ж года на яго звярнуў увагу адзін са стваральнікаў і першы рэдактар газеты «Звязда» В. Кнорын, запрасіў у штат рэдакцыі. У «Звяздзе» М. Гарэцкі працаваў і тады, калі яна пераехала ў Мінск, і падчас знаходжання рэдакцыі ў Вільні. У перыяд акупацыі горада буржуазнай Польшчы, паколькі не спыняў культурнай дзейнасці, быў кінуты ў Лукішкі. Галоўнае ж абвінавачанне — прыналежнасць да камуністычнай партыі, якой ён і на самой справе сімпатызаваў. Нядоўгае зняволенне змянілі на высылку, і толькі ў кастрычніку 1923 года пісьменнік пераехаў у Беларусь.

Знаходжанне ў Вільні (пасля акупацыі выкладаў на беларускіх настаўніцкіх курсах, адначасова даваў урокі ў Віленскай гімназіі) дало М. Гарэцкаму нямала назіранняў. Атрымаў ён даволі поўнае ўяўленне і аб дзейнасці шматлікіх партый, кожная з якіх дакляравала народу ці не манну нябесную. Шукаў сваё месца ў гэтых складаных абставінах, задумваўся, дзе ж сапраўдная ісціна, каму паверыць, за кім пайсці? Для сябе адразу вызначыў усё канчаткова. А іншыя? З такога роздуму, з пазнейшых назіранняў і нарадзіўся раман «Віленскія камунары».

Наконт гэтага твору міжволі ўзнікае пытанне, што высвечваецца з вышыні нашага сённяшняга дня. Ці так ужо неабходна было М. Гарэцкаму расказваць пра віленскіх камунараў? Расказваць пасля напісання «Дзвюх душ», «Чырвоных руж», іншых твораў, у якіх рэвалюцыя, як і ўдзельнікі яе, паказаны з непрыгляднага боку. Тым больш, што ў рамане гучыць сапраўдны гімн мужнасці, няскоранасці людзей, што ўзяліся за зброю ў імя «светлай будучыні».

Наступаў М. Гарэцкі на «горла ўласнай песні»? Вымушаны быў гэта рабіць, што менавіта ў гэты час быў разлучаны з любай Беларуссю, з 1931 года знаходзіўся ў высылцы? Каб хоць неяк рэабілітавацца... Куды прасцей усё растлумачыць. На самой жа справе, як бачна са знаёмства і з «Віленскімі камунарамі», і з «Камароўскай хронікай», з перадгісторыяй гэтых твораў, яму даўно хацелася напісаць вялікі эпахальны твор, у якім можна прасачыць жыццё народа на значным прамежку часу. Гісторыя ж, калі падаваць яе аб’ектыўна, «белых плямаў» не прымае. Гісторыя рэвалюцыі таксама. Былі ў ёй рознага роду гаршкі, яшчэ колькі знаходзілася прымазаннікаў. Але ж нямала ў вадаварот падзей трапляла і людзей сумленных.

I стыхію рэвалюцыі адлюстроўваў М. Гарэцкі, думаючы адначасова пра вечнасць жыцця. I лепшых людзей яе паказваў з такім жа майстэрствам, як і адшчапенцаў, прыстасаванцаў. I ў гэтым заставаўся тым мастаком слова, для якога ёсць адзін крытэрый — праўда і толькі. Праўда мастацкая і праўда жыцця. Гістарычная праўда як супольнасць іх. Акрамя таго, раман «Віленскія камунары» ён лічыў часткай свайго галоўнага твора «Камароўскай хронікі». Як быццам, яны і не стасуюцца так цесна між сабой, але ж нельга забываць, што «Камароўская хроніка» так і засталася незавершанай, ды і «Віленскія камунары» аўтар перапрацоўваў, робячы рускамоўны варыянт «Виленские воспоминания». Каб больш пражыў, калі б не напаткала куля энкэвэдзістаў, відаць, унёс бы пэўныя карэкціроўкі, каб гэтыя два творы склалі сабой свайго роду дылогію.

Але не будзем пра тое, што магло б быць, скажам пра тое, што ёсць. «Незакончанасць, незавершанасць мастацкага твора можа часам успрымацца як эстэтычная якасць. Са знакам плюс! Дадатнай эстэтычнай якасцю можа стаць нават нейкае парушэнне формы, частковае разбурэнне», — так гаворыць, маючы на ўвазе і «Камароўскую хроніку» і... Венеру Мілоскую, А. Адамовіч. Тыя пяць «сшыткаў» галоўнага твора М. Гарэцкага, які, па сутнасці, пісаўся ім усё свядомае жыццё, гэта і энцыклапедыя таго ж народнага жыцця, і свайго роду мастацкі «даведнік» існавання цэлага роду Задумаў-Батураў, і «лёс» самой Камароўкі...

Адзінства аўтарскай задумы паядноўвае, здавалася б, сюжэтна не звязаныя запісы. Яна, гэтая задума, сягае то легкакрылай птушкай уверх, да самага ўзаышанага рамантычнага, то, стомленая ад палёту, апускаецца на грэшную зямлю, дзе столькі гора, слёз, звадаў. Аднак хіба не трэба і пра гэта расказваць? Хіба ачышчэнне не пачынаецца з умення аднолькавымі вачыма глянуць і на добрае, і на благое? Хіба па-сапраўднаму любіць народ — адно спяваць яму гімны? Любоў ды гэта і здатнасць не адцурацца, не адысці ад таго, каго любіш, і ў цяжкую хвіліну, а не толькі ў радасную, святочную.

Такая любоў і поўніць «Камароўскую хроніку» М. Гарэцкага. Падобная любоў пранізвае і «Віленскія камунары», таму «буравеснікі» рэвалюцыі выклікаюць у яго павагу, захапленне, бо для М. Гарэцкага чалавек заўсёды індывідуальнасць. Ён сам (і толькі ён) мае права на ўчынкі, якія лічыць правільнымі, неабходнымі, апраўданымі. Іншая справа, што ўсім нам, хто знаходзіцца, так сказаць, «збоку», даецца мажлівасць прымаць іх ці не прымаць. А ў барацьбе супрацьлегласцяў, заўсёдным сутыкненні іх і руханне наперад, і вечнасць самога жыцця. Так сама прырода распарадэілася...

Брама скарбаў, адчыненая нашчадкам

Сказаць у адным артыкуле аб творчасці М. Гарэцкага ўсеабдымна немагчыма. Бо, чым больш набліжаешся да яе, уваходзячы ў шматфарбнасць свету пісьменніка, тым часцей прыходзіць адчуванне, што нешта пакінуў па-за ўвагай, пра штосьці не паспеў пагаварыць. I справа нават не ў тым, што дэталёвага аналізу вымагае «Гісторыя беларускай літаратуры» (першая ў рэспубліцы), артыкул-даследаванне «Маладняк» за пяць гадоў, як і іншыя артыкулы, рэцэнзіі, эсэ. І не толькі таму, што, хоць і мала, але М. Гарэцкі пісаў і для дзяцей. Ды і драматургічная спадчына яго значна багацейшая, чым ужо згаданыя творы. Да ўсяго ёсць у М. Гарэцкага і цудоўнейшыя «Сібірскія абразкі» — па сутнасці, пачатак беларускай «падарожнай» літаратуры. А яго эпісталярная спадчына? Гэта ж скарб думак, разваг, назіранняў. За імі — М. Гарэцкі не толькі грамадзянін, пісьменнік, а і бацька, муж...

Не менш важнае і іншае, пра што мімаходзь было заўважана: М. Гарэцкі і наша сённяшняя літаратура, М. Гарэцкі і беларуская літаратура заўтрашняга дня, таго, які яшчэ прыйдзе і ў якім з'явяцца новыя, пакуль не вядомыя нам таленты. Звернуцца яны да М. Гарэцкага ці, магчыма, палічаць яго састарэльім, нямодным? Упэўнены — звернуцца. Не могуць не звярнуцца, бо пра што б ні пісаў ён — пра дарэвалюцыйную вёску ці пра саму рэвалюцыю, імперыялістычную вайну альбо тыя мірныя будні, у якіх так заміналі яму прымаць удзел, — да ўсяго ставіўся не з класавых, а з агульначалавечых пазіцыяў.

Максім Гарэцкі, канечне, — сын свайго часу (ахвяра яго!), але ён і сын усіх часоў. Яму наканавана бьіць нашым сучаснікам і сучаснікам нашых наступнікаў.

Ён з намі, М. Гарэцкі. Быў, ёсць, застаецца. Усімі творамі сваімі, у тым ліку і апошнім «Скарбы жыцця («Лебядзіная песня»). «Браму скарбаў сваіх адчыняю...» Голас жывы, нязгасны, хоць і адтуль ён ужо, з небыцця. Праз напла- ставанні часу даходзіць. Споведзь аб пражытым, пройдзеным і прага ўзае- маразумення. «Судзі мяне, судзі мяне кожны І ўсякі! Судзі мяне судом сваім, і кожным і ўсякім... Карай мяне карамі сваімі, карай...

Толькі прашу цябе: не выбівай з маіх худых і кволых рук гэтага маленькага пучочка васількоў...

А выб’еш — оуду азірацца на іх з сумам і жалем вялікім, перавышаючым мае слабыя сілы...

Як мне забыцца на іх, пакінутых там, ззаду, на дарозе, у пыле і брудзе, на цярневай дарозе, якою народ мой ішоў...»

Маленькі пучок васількоў у руках... Адразу, адразу ўсплывае ў памяці багдановічаўскае: «Цвяток Радзімы васілька...» I сапраўды, любоў, у тым ліку і любоў да Бацькаўшчыны, пачынаецца з самага малога. Калі чалавек здатны палюбіць знешне някідкае, сціплае ў сваёй красе, дык што ўжо казаць пра ўзвышанае, высокае! М. Гарэцкі быў здатны на гэта, бо ён, нягледзячы ні на што, заўсёды заставаўся беларусам. МАКСІМАМ БЕЛАРУСАМ!