МАКСІМ ГАРЭЦКІ I ВУСНАЯ НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ

Адносіны Максіма Гарэцкага да фальклору былі своеасаблівымі і шмат у чым адрозніваліся ад адносін яго папярэднікаў і сучаснікаў. Як і Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, пісьменнік высока цаніў вопыт вуснай народнай творчасці, як адзін з першых беларускіх літаратуразнаўцаў адзначыў яе ролю ў станаўленні беларускай літаратуры, зрабіў шмат запісаў фальклору. I ў той жа час, як сведчаць яго тэарэтычныя працы, ён не лічыў неабходным адмаўляцца ад «забабонаў», «цёмных паданняў вясковага жыцця», а раіў праз іх ісці да спасціжэння духоўнай глыбіні жыцця беларуса.

Максім Гарэцкі яшчэ з калыскі быў зачараваны дзівоснымі казкамі і песнямі свайго народа, менавіта яны прадвызначылі яго лёс, лёс адданага сына сваёй Радзімы. Вось што пісаў Гаўрыла Гарэцкі пра брата: «...маленькі Максімка быў на ўсё жыццё зачараваны дзівоснымі казкамі дзядзіны Хрысцёны, ціхімі песнямі сваёй матулі – Ахрассіні, у казках і песнях пазнаваў ён цяжкую гісторыю сацыяльна і нацыянальна прыняволенага беларускага народа». Песні матулі былі тым падмуркам, з якога пачалася дзейнасць М. Гарэцкага не толькі як песняра сваёй краіны, але і як нястомнага даследчыка беларускага фальклору. Усё жыццё прысвяціў ён вывучэнню «таемнай» душы жыхара беларускіх пушчаў і, як ніхто паказаў душу беларуса, філасофскія асновы яго жыцця: «Чым болей я жыву і прыглядаюся да духоўнага жыцця беларуса, жыхара беларускіх таёмных пушч, чым болей я пазнаю нахіл яго да неразлучных з яго жыццём пытанняў: “Адкуля ўсё і што яно?”. Чым болей я знаёмлюся, як мне здаецца, з душой беларускай, тым з большай пэўнасцю станаўлюся я на тым, што беларускай літаратуры суджана сказаць многае, новае». Але гэтае «многае, новае» немагчыма сказаць, на думку пісьменніка, без вывучэння і выкарыстання сваёй спадчыны – вуснай народнай творчасці, якая захавала ўсе найлепшыя здабыткі многіх пакаленняў, а таксама мову народа. Так, у артыкуле «Збіранне і апрацоўка фальклору» М. Гарэцкі сцвярджае, што творчасць пісьменніка немагчымая без ведання і выкарыстання фальклорнага матэрыялу: «Говары вуснай паэзіі маюць важнае навукова-грамадскае і літаратурна-мастацкае значэнне.

Збіранне і даследванне іх асабліва патрэбна цяпер, у пару беларусізацыі і новага будаўніцтва беларускай культуры ў БССР. Збіранне нашых вусных твораў можа мець масавы характар, можа ажывіць усю нашу краязнаўчую працу. Даследванне нашых вусных твораў шмат чаго вытлумачыць нам у гісторыі культуры – як агульнай, так і нашай, і дасць нам належныя падставы ў справе гістарычнай паэтыкі. Гэтае даследванне раскрые нам сутнасць самабытна-беларускай паэтычнай творчасці. Яно будзе дапамагаць нашым паэтам і пісьменнікам тварыць і працаваць па-беларуску з належнай тэарэтычнай свядомасцю і тэхнічнай дасканаласцю. Яно высветліць наш фальклорны матэрыял так, што і школа наша зможа карыстацца ім у належнай меры і з належным падыходам».

Больш за тое, пісьменнік гаворыць пра навуковае, сістэматычнае, тэрміновае, масавае збіранне фальклору і адзначае яго найвялікшую мастацкую і навуковую вартасць: «Ну ці ж не мог бы кожны наш настаўнік мімаходам запісаць вусныя творы ў сваёй вёсцы? А па колькі народных мелодый умеюць пяяць нашы настаўніцы? Сялянка ўмее 50 – 100, а настаўніца-сялянка часам усяго 2 – 3 мелодыі. Можна яшчэ зазначыць, што нашы літаратурныя гурткі, школьныя і інш. хоры не звязаны шчыльна з жыццём нашых мас: ёсць пэўная адарванасць ад масавай песні і ад масавага апавядання.

Вывады з вышэйсказанага.

Трэба зараз арганізаваць і распачаць даследчую працу над нашым фальклорам. Трэба друкаваць сабраны матэрыял і тэарэтычныя артыкулы як вынікі доследаў. Трэба паставіць на ногі замежную і ўнутраную інфармацыю. Трэба пашырыць культурную агітацыю ў справе збірання, ствараючы і грунт і абставіны, якія спрыяюць рабоце, трэба тварыць масавыя хоры і развіваць пяянне ў самых шырокіх размерах, трэба ўводзіць пяянне прымітывак (але без найменшай утрыроўкі і шаржавання), трэба, каб пяялі не толькі вучоныя артысты-прафесіяналы, а выступалі б на сцэне і пеюны-мастакі з рабочых і сялянскіх мас без усякай тэарэтычнай падрыхтоўкі, але прызваныя той масай, што іх акружае. Трэба, каб літаратурныя гурткі мелі ў ліку сваіх членаў і казачнікаў з народа, каб гэтыя казачнікі-мастакі выступалі з сваімі апавяданнямі, прымалі б удзел у літаратурных з’ездах і нарадах, каб імя іх папулярызавалася ў прэсе, як імя артыстаў. Трэба, каб наш універсітэт штогодна рабіў узорныя запісванні фальклору, пасылаючы калектывы студэнтаў пад кіраўніцтвам спецаў».

Максіму Гарэцкаму належыць не толькі вызначэнне вядучай ролі вуснай народнай творчасці для фарміравання беларускай літаратуры і ўвогуле беларускага грамадства, але і спробы распрацаваць навуковую тэрміналогію, абагульніць і сістэматызаваць вядомы яму фальклорны матэрыял. Выключна важнае значэнне надаваў М. Гарэцкі і народнай песні, нават пачаў рыхтаваць у 1925 г. разам з кампазітарамі М. Аладавым і А. Ягоравым зборнік песень, запісаных ад маці. «Людзей частаваць сваёй народнай песняй» заклікаў пісьменнік у артыкуле «Наш тэатр» і лічыў іх найболып зразумелымі і любымі для беларуса.

«Дык вот трэба, каб са сцэны беларускага тэатра палілася беларуская песня, каб ад яе павеяла на людзей араматным пахам беларускай народнай паэзіі, каб пачулася ў ёй турлычлівая песня жаўроначка над вясеннім небам над зялёнай рунню, каб у ёй пачуўся і далёкі спакойна-тужлівы гук бяроставай трубы хлопчыка, што кароў пасе каля рэчкі, і шум бясконцы лясоў непраходных, і “шэпты спелых каласоў”, і звон сярпа, і “ўжык! ды ўжык!” касца ў дуброве, каб чалавек пазнаў у ёй красу беларускіх палёў з горкамі- валатоўкамі ды курганамі старасвецкімі, лажчынкамі, мурожкамі-сенажаткамі, гайкамі, каб у ёй заблішчэла серабром рэчка, у каторую ціхамірна глядзіцца старая верба, а хлопчык сядзіць на беразе і ў дудачкі іграе…

I мы павінны самі смакаваць і людзей частаваць сваёй народнай песняй. І тут мне прыпамінаецца звяртанне дзядзкі Раманава да «дщерей белорусских», каторых цяпер многа сярод вучыцелек, курсістак, чаму ж не пяюць песень родных пад музыку фартэпіяна, скрыпкі і так. А ўжо потым. будзем мы пець творы нашых песняроў, пакладзеныя на ноты, бо я відзеў, як на некалькі соцень людзей у зале зрабіла большае ўражанне і больш падхапіла наша “Чачотачка”, чымся “А хто там ідзе?”, дайжэ гэткая глыбокая па думцы песня, але на шкоду з труднай музыкай і нялюбымі троху прастаце-беларусу закручанымі зваротамі мовы (“на ў крыві нагах...”)».

У даследчыка быў свой, асаблівы падыход да разумення народнай творчасці, беларускай душы. Ён вылучаў у фальклоры захаванае праз многія стагоддзі сведчанне самых старажытных пластоў народнай свядомасці, выяўленне імкнення да «патаёмнага» ў жыцці, да духоўнага пошуку. Іншымі словамі, ён зразумеў, што творчасць народа – гэта выражэнне першавобразаў, якія ўласцівы як народнай творчасці, так і творчасці пісьменніка. Таму так заклікаў М. Гарэцкі да арганізацыі збірання і даследчай працы над нашым фальклорам, публікацыі сабранага матэрыялу і тэарэтычных артыкулаў як вынікаў доследаў і нават да стварэння масавых хораў і развіцця «пяяння» не толькі вучоных артыстаў-прафесіяналаў, але і «пеюноў- мастакоў» з рабочых і сялянскіх мас. Ці не слушны заклік зараз, у перыяд глабалізацыі і страты нацыянальнай адметнасці этнасаў?

Разуменне выключна важнага значэння вуснай народнай творчасці, а не адмаўленне ці абыякавасць да яе, што было вельмі частай з’явай у эпоху нараджэння, а потым і панавання сацрэалізму, дазволіла Максіму Гарэцкаму асэнсаваць глыбінную сутнасць быцця беларусаў, зрабіць актуальныя і ў наш час тэарэтычныя назіранні і высновы.