Рагаўцоў, В.

Іранізмы ў п’есах Максіма Гарэцкага

Максім Іванавіч Гарэцкі — беларускі пісьменнік, літаратуразнавец, публіцыст, фалькларыст, лексікограф, грамадскі дзеяч, акадэмік АН Беларусі (1928-1930). Зрабіў вялікі ўнёсак у развіццё беларускай культуры, у фарміранне нацыянальнай свядомасці. Нарадіўся 18 лютага 1893 г. у вёсцы Малая Багацькаўка Мсціслаўскага раёна. Скончыў Горацкае каморніцка-агранамічнае вучылішча (1913). У 1914-1917 гг. быў на фронце. З канца 1917 г. у Смаленку, супрацоўнічаў у газетах «Известия Смоленского совета», «Звезда»: (1918), з рэдакцыяй якой на пачатку 1919 г. пераехаў у Вільню. Працаваў настаўнікам Віленскай беларускай гімназіі. Быў рэдактарам і выдаўцом газет «Наша думка» (1920-1921) і «Беларускія ведамасці» (1921-1922). У 1922 г. арыштаваны і зняволены ў Лукішскую турму. З 1923 г. у Мінску. Выкладаў беларусазнаўства на рабфаку БДУ, беларускую мову і літаратуру ў Камуністычным універсітэце Беларусі. Працаваў у Інбелкульце (з 1925 правадзейны член), у Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі (1926-1928), у АН Беларусі. У ліпені 1930 г. беспадстаўна арыштаваны, высланы ў Вятку. З 1935 г. выкладаў рускую мову і літаратуру ў пасёлку Пясочня (цяпер г. Кіраў, Расія). У 1937 г. зноў арыштананы, у 1938 г. прыгавораны да растрэлу. Рэабілітаваны ў 1957 г.

М. Гарэцкі — адзін з пачынальнікаў нацыянальнай мастацкай прозы: аповесць «Дзве душы» (Вільня, 1919), дакументальна-мастацкі дзённік «На імперыялістычнай вайне» (1926), раман «Віленскія камунары» (1931-1932, апублікаваны ў 1963), аповесць «Камароўская хроніка» (апублікаваная ў 1966) і інш. Аўтар «Гісторыі беларускае літаратуры» (Вільня, 1920; 3-е выд. 1924; а факсімільным выданнем выйшла ў 1992), слоўнікаў «Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік» (1919), «Практычны расійска-беларускі а слоўнік» (1924, разам М. Байковым), зборніка «Народныя песні з мелодмямі» (28, з А. Ягоравым) і інш. Творы пісьменніка перакладзенныя на балгарскую, латышскую, літоўскую, рускую украінскую мову. На радзіме пісьменніка ў в. М. Багацькаўка створаны музей, пастаўленыя помнікі ў Мінску, Вязьме, імем Гарэцкага названыя вуліцы ў Мінску, Мсціславе, Горках. У 1997 г. створаны Міжнародны фонд братоў Гарэцкіх.

У літаратурнай спадчыне М. Гарэцкага даволі значнае месца займаюць драматургічныя творы. Ужо напачатку сваёй дзейнасці пісьмсннік «не абмяжоўваўся якой-небудзь адной жанравай формай, а ахвотна спрабаваў свае сілы ў розных жанрах, у тым ліку - у драматычных» (М. Мушынскі).

М. Гарэцкі — аўтар п’есаў «Атрута» (1913), «Антон» (1914), «Гапон і Любачка» (1911), «Мутэрка» (1920), «Салдат і яго жонка», «Свецкі чалавек», «Не адной веры», «Каменячос», «Чырвоныя ружы», «Жалобная камедыя», «Жартаўлівы Пісарэвіч» (усе 1922). Называючы свае п’есы «драматычнымі абразкамі, пісьменнік тым самым засведчыў іх жанравую спецыфіку, іх прыналежнасць да драматычнага і эпічнага родаў літаратуры» (М. Мішчанчук).

У 1990-я гг. з вяртаннем спадчыны і імя М. Гарэцкага ў літаратуру адрадзілася цікавасць і да яго драматургічнай творчасці. Баранавіцкім народным тэатрам пастаўленая «Атрута» (1981), Краснапольскім народным тэатрам - спектакль «Стогны душы» (1992) паводле аднаактовак «Салдат і яго жонка», «Свецкі чалавек» і «Атрута» (паказаны ў 1993 г. у Горках і ў Мінску на вечарыне з нагоды 100-годдля з дня нараджэння М. Гарэцкага). На белярускім тэлебачанні ставіўся спектакль паводле п’есы «Салдят і яго жонка» (1980; Т.Я. Гаробчанка).

Адна з асаблівасцяў драматургічных твораў М. Гарэцкага – мастэрскае выкарыстанне элементаў камізму.

Так, у сатырычным творы «Гапон і Любачка» пісьменнік «з’едліва, дасціпна высмеяў духоўнае ўбоства, унутраную спустошанасць, мізэрнасць людзей, якія ўсур’ёз прэтэндавалі на званне інтэлігентаў» (М. Мушынскі) — пана Малахія, настаўнікаў царкоўнапрыходскай школы Гапона Гапонавіча і Любові Іванаўны.

Жартаўлівы Пісарэвіч, персанаж аднайменнага драматьтчнага абразка, мае вялікую сілу волі: нават будучы хворым, ён пастаянна жартуе — не толькі з сябе, але і з навакольнага свету. У п’есе багата жартаў, смешных эпізодаў, тым не менш яна ўспрымаецца, як «камедыя-плач» - «па тых таленавітых, пісьменных, шчырых беларусах, якіх параскідаў лёс па розных канцах свету» (С. Лаўшук).

У вобразе Мутэркі, былога загадчыка двухкласнай школы, цяпер рэпетытара ў мястэчку, М. Гарэцкі «яркімі сатырычнымі фарбамі гнеўна закляйміў тып прыстасаванца, дэмагога, абывацеля» (М. Мушынскі), якому, як ён сам прызнаецца, семінарыя дала ўсё: «кавалак хлеба (значыцца, прафесію), маю цяперашнюю расейскую мову (за якую мяне амаль не ўсюдых лічылі чыстым русаком)». Як адзначае С. Лаўшук, Мутэрка адносіцца да «іванаў, якія не помняць роднасці»: «выракся роднай мовы, адцураўся не толькі свайго народа, але і кроўных блізкіх».

У творы «Свецкі чалавек» М. Гарэцкі «саркастычна-з’едліва» высмейвае... “савецкага” чалавека — Міколу Муху, які пагардліва глядзіць на бяцькоў сваіх - “вясковую цемнату”» (С. Лаўшук). Звычайны маскоўскі швецар, які прыехаў дамоў “выбраць сабе пашпарт”, загадвае бацькам клікаць яго не Міколам, а Мікалаем Хведасеічам. Ён “з вялікім унутраным задавальненнем… здекуецца з бацькі, з маці, з іх мужыцкай гаворкі” (М. Мушынскі).

Важную ролю ў драматургічных творах М. Гаряцкага пры стварэнні камічных сцэнаў, высмейванні адмоўных персанажаў адыгрываюць іранізмм моўныя адзінкі, якія ў кантэксце выражаюць тонкую, прыхаваную насмешку.

Драма «Гапон і Любачка». Даведаўшыся, што настаўнік царкоўнапрыходскай школы Гапон заляцаўся да матушкі, Поп вырашыў правучьіць яго: [Гапон:] А! Дзень добры, бацюшка! Лезце і вы купацца, вада ўжо цёплая, добра! У здаровым целе - здаровы дух... Хух хух хух... [Поп (маўчыць, потым шэпча):] Купайся, купайся, паскуднік... Я цябе зараз пакупаю... Пра тое, што дзеяслоў пакупаю ўжыты ў іранічным сэнсе (“правучу”), сведчыць наступны сітуацыйны кантэкст: улучыўшы момант, калі Гапон вылез на бераг, Поп секануў яго моўчкі з вялікай злосці пугаю па голым целе.

Іранічны сэнс укладзены Папом і ў словы (зараз) паратуюць: [Гапон (крычыць благім матам):] Ратуйце! Ратуйце, гэта разбой! [Поп:] Зараз паратуюць! (Рагоча ад злосці і трасе барадзішчаю.) Ужо бягуць... Будзьце сведкамі, добрыя люді, як я яго пакупаў... (Сыпле пугаю шыбка і часта, але той ізноў уцёк у ваду.) Паказчык іранічна ўжытага Папом дзеяслова паратуюць — рэмарка Рагоча ад злосці, а дзеяслова пакупаў — рэмарка Сыпле пугаю шыбка і часта...

Апрача маўлення Пана, горкай іроніяй напоўненыя асобныя словы ў маўленні Дзяка і царкоўнага Старасты, якія прыбеглі «ратаваць» Гапона: [Гапон:] Ратуйце, браткі! Бацюшка наш ашалеў... Трымайце яго... [Поп (спакойна ябтрасае мокрыя полы):] Ты наперад ашалееш, паскуднае стварэнне! Глядзеце, як я яго выкупаў. Хай жаліцца па мяне цяпер! [Дзяк (іржэ жарабя): ] Ігі-гі-гі! Во Іордані крэшчахуся... Гі-гі-гі! [Старнста:] Не хадзі, настаўнік, курэй красці!

Драматызаваны абразок «Мутэрка». з іранізмамі сустракаемся ў некаторых рэпліках Мутэркі, звернутых да ўдавы Блюмы Ліпскай: Знайшла чым наставіцца, ха-ха-ха! Правільна, Блюма, ты не такая бедная, каб свайму «ка-ха-нку » купляць такую смярдзючую табаку, як гэтая варшауская дрэнь; Адным словам, мадам Ліпская, «палю-боў-нік» вам каштуе надта дорага. Я дасканальна разумею вас і шчыра спачуваю вам. Ха ха-ха! Іранічная афарбоўка, якую набываюць назоўнікі каханак і палюбоунік, выяўляецца з дапамогай дэфіснага напісання слова і двукосся. У ролі паказчыка выступае і кантэкст, з якога вядома, што пачуцця кахання да Ліпскай Мутэрка не мае. Ролю палюбоўніка ён выконвае дзеля задавальнення сваіх карыслівых інтарэсаў, бо Блюма Ліпская — багатая местачковая крамніца. Дарэчы, у другой рэпліцы іранічнае адценне ўкладваецца і ў слова шчыра (спачуваю вам), пра што сведчыць постпазіцыйны вербальны паказчык - гукапераймальны выклічнік ха-ха-ха!

Мутэрка прызнаецца Ліпскай, што з «такім трудам далася мая цяперашняя расейская мова, што псаваць яе, выбачайце, ніколі не згоджуся!» З едкай іроніяй успрымаюцца гэтыя і іншыя «прызнанні» «чыстага русака», які разыгрывае ролю прыстойнага грамадзяніна, дакарае сябе, што з-за кахання «пагэбаваў (на нейкі час) служэннем свайму народу і заняўся прыватнымі лекчыцыямі сярод месцячковых буржуйчыкаў». На словы Ліпскай «А некаторыя ж вашы вучыцялі ўжо адчынілі школы і вучаць па-беларуску» Мутэрка-«натрыёт» спачатку нібы са шкадаваннем, а потым, кіруючыся чыста ўласнымі выгодамі, не без іроніі, а то і сарказму, адказаў ёй: З аднаго боку, немаведама, як у іх пойдзе. З другога боку, сходзіць з галавы нікому забараніць не можна, - так! А калі чалавек хоча жрр-аць, ён будзе вам вучыць не толькі па-беларуску, а хоць бы па-кітайску.

Драматычны абразок “Жартаўлівы Пісарэвіч”. Іранічную афарбоўку набываюць словы, якія ўжываюцца як адмысловыя («разавая») назва персанажа: [Жонка (збітая з раўнавагі):] Дык гэта ж і ёсць сам пан Пшэпюркоўскі, лекар бяжэнскага камітэту. [Пісарэвіч:] А-а?! а чаму ж ты з ім не пазнаёмілася? Знаёмы і сам уцякач, гэта ж: “Пралетары ўсіх краёў, злучайцеся”. [Вылучаны выраз Пісарэвіч выкарыстоўвае ў дачыненні да лекара «бяжэнскага камітэту» , які, мабыць, нярэдка карыстаўся гэтым адным з першых самых вядомых камуністычных лозунгаў (ням. «Рrolеtarier аllеr Lander, vereinigt еuch!»; упершыню быў выказаны Карлам Марксам і Фрыдрыхам Энгельсам у «Маніфесце Камуністычнай партыі»).

У функцыі іранізму ўжываецца перыфраза-эўфемізм, якая кампанентным складам камічна намякае на прамую назву: [Баба (прыбягае раз’юшаная):] Зладзеі вы! З-пад чужой курыцы яйкі выбіраеце ды яешні сабе смажыце! Падумаеш, паны дужа вялікія! [Жонка:] Алесь, галубок, даражэнькі! Яна брэша, няпраўда, я не брала, я на рынку купіла... (Тупіць вочы, уцягвае галаву.) [Баба:] Купіла пад чужой курыцай! Тут вылучаная нерыфраза ўжываецца са значэннем «забрала з-пад чужой курыцы».

На эфекце «падманутага чакання» пабудаваны наступны дыялог: спачатку Пісарэвіч як бы згаджаецца з Пані («Выбачайце: тут мяшкаюць панства Пісарэвічы?»): Тут, тут... Аднак далейшы працяг ягонай рэплікі сведчыць пра адваротнае: «...хоць якое там. панства! Быў конь, ды з’ездзіўся». Без скаргі, не адкрыта, а неяк прыхавана, у вобразнай форме, з дапамогай вылучанай прыказкі (гаворыцца пра таго, хто састарыўся ці страціў сваё былое значэнне, уплыў і пад). Пісарэвіч даў зразумець Пані, хто ён ёсць насамрэч - нямоглы, пазбаўлены свайго жылля, гаспадаркі... Горкая самаіронія ўкладзеная «панам» Пісарэвічам у сэнс ужытай ім прыказкі.

З іранічным адценнем успрымаецца ацэнка-пахвальба Пісарэвічам сваіх хлопчыкаў: Мае хлопчыкі? А нічога, нічога, дзякую! Аддалі іх у прытулак, — хоць Стася і дужа не хацела, але крута нам прыйшлося. Дык нічога! Красці троху няліся там, наўчыліся ад сяброў, а цяпер во з намі жывуць, бо прытулак зачыніўся, — нічога, добрыя хлопчыкі... Паказчыкам іранічнага ўжывання словазлучэння добрыя хлопчыкі з’яўляецца прэпазіцыйны вербальны кантэкст — красці троху няліся там, наўчыліся ад сяброў.

Як іранізмы ўспрымаюцца радкі, якія неаднойчы спяваў Пісарэвіч дзеля суцяшэння сваёй і людской нядолі, - заключныя словы 1-й страфы. міжнароднага пралетарскага гімна «Інтэрнацыянал» (1871) французскага паэта-песенніка Эжэна Пацье:

[Пісарэвіч:] Быў конь, ды з’ездзіўся. Ну, нічога! Добра, усё добра! (Пяе, махаючы ад сцюжы рукамі - ботам і шылам.)

Хто быў нічым,

Тойбудзе ўсім!

[Пісарэвіч (прыходзіць, пеючы «Хто быў нічым... »):] А што, пайшла ўжо лялька [маладая, досыць прыгожая пані Ядвіга]? Няўжо і да сябе запрасіла? [Жонка (халяруе):] Змоўкні, змоўкні, змоўкні з гэтаю песняй! Ты ненармальны!

Пра дасціпнасць Пісарэвіча, здольнасць яго пра жыццёвыя нягоды сказаць не адкрыта, а іншасказальна, сведчыць наступны дыялог: [Пісарэвіч:] Промысел - чым мы будзем жыць і што мы будзем есці. Але, грамадзянка, не стойце ў дзвярах, праходзьце далей у нашы палацы! [Пані (нясмела заходзіць):] А хто вы такі? Ці сапраўды тут жывуць панства Пісарэвічы? З папярэдняй разгорнутай рэмаркі вынікае, што «нашы палацы» — гэта сцюдзёная няпаленая марознай зімою кватэра.

Драматызаваная аповесць «Антон». Паказчыкам іранічнага ўжывання моўнай адзінкі з’яўляецца спецыялізаванная рэмарка насмешліва: [Антон (дос касіць, выцірае лоб рукавом):] Ат, будзе з нас, тата, перакашу няўмысля, дагледзіць Банадысёнак - сварыцца пачне... [Аўтух:] А глядзець на яго сваркі? Няхай сабе горла дзярэ, а « ты — сваё адкасіў. і ніхто да цябе “нічога не мае. Адкасі цяпер жа... [Антон:] Ну, дадушы, тата, будзе сварка... Клок тут сена, бярэмца не збярэцца... Мяжа, здаецца, так ідзе. [Аўтух (насмешліва):] Жалобнік ты ў мяне абабраўся... Дурань! Пакінь з аднаго боку Банадысю на паўпакоса ды Ахрэму з другога столькі, і касіць не трэба, бо рэз шырокі, што там... Відавочна, што Аўтух іранізуе з сына («Жалобнік ты ў мяне абабраўся...»), калі той, звяртаючыся да бацькі, просіць яго: Ат, будзе з нас, тата, перакашу няўмысля, дагледзіць Банадысёнак — сварыцца пачне...

Пра іранічнае ўжыванне прыметніка добранькі (Аўтух) сведчыць постпазіцыйны вербальны кантэкст — развіты прыдатак сабака панскі, абдзірала...: [Якаў: ] Ладзен, ладзен ён, твой добранькі Аўтух, сабака панскі, абдзірала... Паліцыя няхай ш возьмецца яшчэ, не падаруецца яму...

Іранічны эфект можа выяўляцца з дапамогай камбінаваных сродкаў -рэмарак насміхаючыся, рагоча, а таксама фрагментаў рэплікі Іцкі: [Ёсель (прыносіць гарэлку):] Аўтух,Аўтух, а ў пані ты даўно быў. Аддала пенсію! [Іцка (насміхаючыся):] Аддадуць. Паня Іванецкая аддае на лета, ды не на гэта... (Рагоча.) Каб у яе было што аддаваць. Лясы прадае, прадасць і зямлю... Тады аддасць... Пачуўшы ад Ёселя, які звярнуўся з пытаннем да Аўтуха, ці аддала пані пенсію, Іцка, , не дачакаўшыся адказу, з іроніяй (паказчык - прэназіцыйная рэмарка насміхаючыся) адказаў: аддадуць. Функцыю постпазіцыйнага вербальнага паказчыка камічнага і адначасова ягонага інтэнсіфікатара выконвае фрагмент Іцкавай рэплік і паня Іванецкая аддае на лета, ды не на гэта... (Рагоча.). I абгрунтоўвае адказ: Каб у яе было што аддаваць.

Такім чынам, у драматургічных творах М. Гарэцкага іранізмы не толькі служаць для стварэння камічных сцэнаў, але і з’яўляюцца (што не менш важна) дзейсным сродкам характарыстыкі адмоўных персанажаў – духоўна убогіх мясцовых “інтэлігентаў”, якія выракліся сваёй роднай мовы, блізкіх…