Валерый Герасімаў

Абпалены промнямі зоркі

У 1976 годзе. А вось пра абставіны... дазвольце, як кажуць, невялічкае лірычнае адступленне.

Уявіце сабе Брагін (дзе меў я гонар з’явіцца на свет) 70-х гадоў — тыповае беларускае мястэчка з багатай гісторыяй (ад летапіснага 1147 года) і ціхай правінцыйнай рэчаіснасцю, з чэргамі за хлебам і выдатна адладжаным механізмам прамывання мазгоў — сістэмай палітычнай адукацыі, што ахоплівала ці не кожнага брагінца: і сямігадовага акцябронка, і горкага прапойцу з мясцовага вінзавода. Выспай духоўнасці ўзвышалася сярод местачковай інтэлігенцыі старэнькі філолаг Аляксандра Кірылаўна Кулініч. Мела яна за плячыма інстытут шляхетных дзяўчат, была нястомным краязнаўцем і сабрала найбагацейшую ў Брагіне бібліятэку. (Дарэчы, ёй дырэктар СШ забараняў выступаць на палітзанятках з-за таго, што ідэалагічна запляміла сябе: і пры нямецкай акупацыі вучыла дзетак). Прывіла Аляксандра Кірылаўна любоў да літаратуры свайму любімаму вучню, майму «малодшаму» дзядзьку Міколу, у кнігазборы якога я і напаткаў «Красные розы» (выбранае на рускай мове) Максіма Гарэцкага. Добра памятэю і сваё першае ўражанне - гэта была сапраўдная класіка, без усялякай паблажлівай скідкі на «беларусікаў».

«Чырвоныя ружы», як вядома, Гарэцкі напісаў у латвійскі перыяд жыцця. Таму зноў узгадаў я іх, гартаючы кніжку Кастуся Езавітава «Беларусы ў Латвіі», дзе і ўбачыў Максіма Іванавіча на фотаздымку разам з настаўнікамі і слухачамі Дзяржаўных Беларускіх Вучыцельскіх Курсаў у Дзвінску.

Чаму ж так позна прыйшла да нас творчасць Максіма Гарэцкага? Таму што, наколькі ведаю, з 1930-га па 1960-ы год кніжкі яго ў БССР не перавыдаваліся, большая частка іх знаходзілася ў спецсховах да пачатку 90-х. А былі ж у 20-я гады даволі распаўсюджанымі. Так, на першавыданнях, да прыкладу, з фондаў Урадавай бібліятэкі стаяць штампы Таварыства «Беларуская Хата» ў Рызе, бібліятэкі «Белдомпросвета» ў Ленінградзе, бібліятэкі Магілёўскай Беларускай Савпартшколы, асабісты экслібрыс «З кніг А. I. Сідарэнка» і г. д. Ды ёсць на іх і іншыя, больш змрочныя, праскрыпцыйныя надпісы чырвоным алоўкам накшталт: «Пр. № 33- 1937» і «Сп. лиц БССР», паводле якіх ператвараліся адметныя асобы нацыянальнага Адраджэння ў «лица» і гінулі, абпаленыя промнямі злавеснай пяцікутнай зоркі.

I да асобы, і да творчасці Максіма Гарэцкага падыходжу я, зыходзячы з ягонага ж вызначэння пра «нацыянальны і сацыяльны» характар літаратуры. Вінавацілі некалі крытыкі Гарэцкага ў «нацыяналістычных тэндэнцыях». Але якраз гэтыя «тэндэнцыі», інакш кажучы, здаровы беларускі нацыяналізм — «чалавецка-беларускі» па выразу самога Максіма Іванавіча — мне здаецца вызначальным і асабіста блізкім.

Таксама адпавядаюць, лічу, сённяшняму дню нацыянальна- адраджэнскія матывы «Лірных напеваў» — з іх папярэджаннем пра небяспеку «магутнай бесканечнай Маскоўшчыны», «у 1920 годзе» — з праўдай пра беларускіх сялян, «варожа настроеных супраць маскоўска- бальшавіцкага наезду». Не ведаю, як паважанаму Радзіму Гарэцкаму, з якім давялося весці разам Першы Сход беларусаў блізкага замежжа, а мне, слухаючы выступленні зсмлякоў з гарачых кропак былога Саюза, узгадваліся «Сібірскія абразкі» яго дзядзькі.

Прарокі і натоўп. Успомнім у Гарэцкага: «Цяпер у майго народа крызіс: старыя багі струпехлі, а новых... новыя мала ведамы» («Антон»); «Каб нам, ведаеш, свой беларускі прарок, каторы б прамыў нам вочы» («У чым яго крыўда?»). Актуальна зараз? Яшчэ як. Вынішчаная ў 30-я гады беларуская інтэлігенцыя зноў паўстала, як Феніікс з попелу. Прыйшлі ўнукі і праўнукі. I зусім не трэба Дыягенавага ліхтара, каб убачыць — ёсць у нас і прарокі, і героі. I будзе іх больш і больш.

Пакрывіў бы я душой, калі б не сказаў пра тое, што не магу прыняць у Максіма Гарэцкага — кампраміс з нацыянал-камунізмам. Як спалучыць аблічэнне «белорусских проходимцев», ухваленне «коммунизма и единения с коммунистами Советской России» (артыкул «Няхай жыве камуністычная Беларусь») і амаль адначасова напісанае апавяданне «Усебеларускі з’езд 1917 года», у якім просты селянін Кузьма асуджае гвалтоўны разгон п’янымі бальшавікамі Усебеларускага Кангрэса: «…Біў цябе (Беларусь. – В.Г.) цар з панамі, а цяпер простыя прыблуды за тое ж узяліся?». Якой крывёй дасягаўся кампраміс?

Безумоўна, напачатку Гарэцкі шчыра верыў у ідэалы сацыялістычнай рэвалюцыі, чаму і супрацоўнічаў з Кнорыным і ды Міцкявічусам-Капсукасам, чаму і пісаў у аглядзе «Беларуская літаратура пасля Нашай Нівы», што «толькі пралетарская творчасць ёсць цяпер рэвалюцыйным і наогул правадзейным фактарам у жыцці Беларусі».

А перазоў з сучаснасцю, скажаце, дзе? Ды самы непасрэдны. Тады - крах беларусізацыі, нацыянальнай ідэі ўвогуле. Крах, абумоўлены згодніцтвам і здрадніцтвам нацыянал-камуністаў. I сёння мы бачым, як найбольш дальнабачныя ўрадоўцы з ліку былой партнаменклатуры даволі ўдала падключаюцца да працэсу Адраджэння: і мову, аказваецца, добра ведаюць, і айчыннай гісторыі не цураюцца, праўда, з пэўнымі купюрамі. Здаецца — згода, крок наперад. Але трагедыя жыцця Максіма Гарэцкага папярэджвае — губляць пільнасці нельга, шлях згодніцтва з нацыянал-камуністамі (яны, адчуваецца, вельмі хутка аформяцца як цэлая плынь) памылковы, тупіковы і шкодны. Прынамсі, не апынуцца б у становішчы сучасніка Гарэцкага Міхася Зарэцкага, калі адзін з герояў рамана «Крывічы» «шукаў Беларусь, а знайшоў бе-ла-ру-сі-за-цыю».