Уладзімір Рубанаў

Паказаць асобу і творчасць Максіма Гарэцкага з розных ракурсаў, ва ўспрыманні людзей розных пакаленняў, светапоглядаў, накірункаў дзейнасці — такой была мэта аддзела крытыкі і бібліяграфіі, які ў сваю чаргу далучыўся да юбілейных святкаванняў. Са студзеня г. г. на пытанні анкеты адказалі В. Адамчык, Л. Мірачыцкі, Г. Далідовіч, I. Жук, У. Арлоў, Э. Зайкоўскі, У. Сцяпан, А. Федарэнка, Т. Гаробчанка, У. Казбярук, В. Герасімаў, З. Прыгодзіч, П. Васючэнка, I. Шамякін, С. Панізнік, Б. Сачанка, А. Барадзіна, В. Мазынскі, I. Чыгрын. Эсэ У. Рубанава і нататкі члена-карэспандэнта АН Беларусі М. Мушынскага будуць, на наш погляд, своеасаблівым падрахункам анкеты. Дзякуем усім, хто адгукнуўся.

ПРАРОК

Пісьменнік — перадусім гэта слова, чараванне над словам і малітва яму. Гэта ад Бога, усё астатняе — ад жыцця. Я думаў, такія словы, як ёдка (холадна), мост (падлога), уваўрэў (спацеў), султыжка (костка), супарат (упарты чалавек), лантух (страўнік) ды многія іншыя не выходзяць за ваколіцу маёй вёскі. Аж не. I гэта было маё першае дзіўленне Гарэцкім, цёпла прыхарошанае гонарам зямляцтва. З таго часу мінула, нямнога-нямала — роўна дваццаць гадоў, я тады быў студэнтам Белдзяржуніверсітэта, але ж толькі цяпер я свядома разумею: позна! Не па сваёй віне позна — і не ўсе! — прыходзілі да нас, беларускіх дзяцей, святыя імёны народа, якому вызначана зусім не сціплае месца на цеснай карце нацый, а таксама гісторыя, што стаіць за гэтымі імёнамі. Паважаць пачынаеш (вядома, са знакам мінус) служак утапічнай ідэалогіі, якім хапала розуму цяміць, што прысутнасць вялікіх продкаў кансалідуе нацыю, з’ядноўвае дух і робіць яго непераможным, непадатлівым для авантурных, гібельных мэтаў.

Пра ЯГО можна гаварыць самымі высокімі эпітэтамі (у тыя часы і цяпер) без усякай натугі, як гэта часта робяць нашыя сучаснікі ў адносінах да свежаспечаных «класікаў», падвязваючы іх, бы кароў у галадуху вяроўкамі, няшчыра-сяброўскімі пахваламі.

Канечне, пра ўсіх хто піша (творыць), можна сказаць прыблізна адно (асабліва апусціўшы ўзровень мастацкасці): змаганне дабра са злом, гуманізм. I толькі творцаў, найбліжэйшых да міласці Боскай, вызначае рэдкае — дар прарока.

Чытаючы за 50 ці 70 гадоў пра штосьці (прарочае) і не падумаеш, што гэта позірк у далёкую будучыню. I толькі наступнікам становіцца зразумелым, куды закідвалася прадбачанне.

Гляджу гэтымі восеньска-зімовымі днямі, калі пішу, на шэрыя, паншлыя вуліцы Мінска і разважаю: ці быў Максім Гарэцкі прарокам?

Маленькае адступленне. Апошнім часам я, знаёмячыся з матэрыяламі розных судзілішчаў, рэпрэсій, не магу без гневу думаць: хто даў права палітыкам ставіць сябе вышэй творцы? Хто? Творца ад Бога, ад неба, ад зямлі, з духу народнага... Ён застанецца адным словам, мазком, песняю — і гэта будзе. А палітык? Сёння князь — заўтра гразь. Сёння «самы-самы», заўтра такія ж інтрыганы звергнулі, і ён — ніхто. Ды каб жа ніхто! Крывавы тырам, дыктатар, валюнтарыст, авантурыст... (карацей, «празорлівасць» заднім чыслом у падшыўках газет). Каму з палітыкаў паслякастрычніцкай эпохі народ удзячны? (Дасюль святым лічыўся толькі Ленін...). А колькі... колькі! — светлхх галоў пакацілася ў небыццё за гэты час?

I ў гэтым праведным гневе я рызыкнуў уявіць, што народ можа абысціся без усякіх палітыкаў, дзяржаўных вешчуноў, «праграмнікаў», ідэйных натхняльнікаў-абяцальнікаў, у кожным разе, яны не павінны быць на першым плане. А вось без слова... Без слова, братцы, дудкі! А тыя, хто працуе са словам, патрэбны ці не?

I раптам мяне секанула як маланкаю прачытанае ў «Меланхоліі» Гарэцкага: «Я думаю, што ў нашым вызваленчым руху настаўнікі і літаратары яшчэ доўга (выдзелена мною.—У. Р.) будуць больш патрэбны, чым каморнікі і аграномы».

Гэтае ДОЎГА дацягнулася да нас і хто скажа, колькі яму яшчэ цягнуцца...

I тут жа, у «Меланхоліі», Лявона Задуму агортвае роспач, «што беларускае адраджэнне не мае пад сабою ніякага грунту», што ў кніжным кіёску «было шмат усякіх кніжак, часопісаў і газет, але беларускага нічога не было».

Хіба не пра наш час, хіба не актуальна праз сем дзесяткаў гадоў пасля напісання? Вядома ж, Максім Гарэцкі быў ПРАРОКАМ. У тым і соль, што, пішучы ў пэўным часе, геній як бы штурхае розум грамадства ўперад, дапамагае фарміравацца свядомасці наступньіх пакаленняў.

Сёння можна (і лёгка) казаць, што М. Гарэцкі — вялікі, наш нацыянальны геній, незаменная ахвяра сталінскага інтэлекктакосу. Можа ён, не так значыць для іншых народаў, можа, ягоная творчасць для іх не класіка, а для нас, нашай літаратуры — вяршыня. Як і інаадварот: скажам, для Японіі - добра, а для нас не вельмі, хоць японцу зусім не пашкодзіць ведаць беларускую літаратуру, а беларусу — японскую.

Цяпер патрэба ў Гарэцкім як ніколі вырасла. Прысутнасць ягоная паказвае ўсякім скептыкам-схімнікам, якія думаюць, быццам беларус няздольны на высокі ўзлёт, што мы — нацыя па ўсіх правілах, ёсць адзін (а не адзін жа!) — шукаецца, нараджаецца і другі, ёсць два — задумваецца ў наступнай масе люду трэці... А ў складаных варунках нібыта працэс гэты яшчэ скарачаецца. Гарэцкі — наш набат: МОЖАМ! I — як надзея, як шчасце — адна парадаксальная асаблівасць: вялікая постаць з цягам часу вырастае, малая — мізарнее. Гэтак жа як голас творчасці: альбо мацнее, альбо слабее.

Я нейкі час думаў, важней у прозе рэаліі; цяпер жа, паводле Гарэцкага, зразумеў, што правільней будзе лічыць: важней адчуванні на грунце гэтых рэалій. Гэта як агонь над дровамі — нам важней агонь. I вось чаму. Рэаліі прападаюць, адыходзяць, іх замяняюць новыя, а энергія адчуванняў пайшла, яна застаецца ў космасе, і ўжо адтуль уплывае на нас, нашыя сённяшнія адчуванні (гэта цяпер даказана).

Каб атрымаць эстэтычна-мастацкую асалоду, мне не трэба чытаць Гарэцкага цалкам. Дастаткова некалькі старонак, паўкнігі (у любым месцы). Індывідуальнасць вельмі хутка дзейнічае, насычае імгненна, як высакаякасная ежа калорыямі, і смак ейны выразна-непаўторны ў малой долі.

Пасля Гарэцкага якісьці час не хочацца чытаць нашых пісьменнікаў. Я доўга не мог зразумець — чаму, ёсць жа сярод іх паважаныя, таленавітыя. Адказ вынайшаўся даволі просты (усё простае, калі праясніцца): ні ў кога няма такога яскравага малюнка (зрэзу) часу. Прынамсі, для маіх вачэй. Прызнаюся, адчуваю пэўную няёмкасць, пішучы пра класіка: несуразмерныя велічыні. Было б куды прасцей, калі б чалавека бачыў: тады права на фіксацыю якіхсьці дэталей, падрабязнасцей, штрышкоў мае кожны. І яны самакаштоўныя, бо для нашчадкаў, для якіх іншыя ўжо вызнцчылі цану пісьменніка, цікавае і дарагое ўсё, бо кожны, хоча таго альбо не хоча, прымервае сябе на вышэйшага.

Ніякі юбілейны заказ не прымусіў бы мяне публічна выказваць свае адносіны да Гарэдкага, калі б яны не выявіліся, хам ледзь-ледзь, несвядома яшчэ (што найкаштоўней у дадзеным выпадку), раней: адчуванне чагосьці чароўнага, магічнага, якое табе ТРЭБА.

Колькісь рысачак з таго, што не прывязалася да гэтай нататкі, але было:

1. Чытаеш кепскую (слабую) кнігу — ніякіх думак і ніякага натхнення; добрую (Гарэцкага) - хочацца пісаць сваё.

2. Кепскае ў нас тое, што пісьменнік намі ацэньваецца ў залежнасці ад таго, як ён ставіцца да цябе ў чыста жыццёвых абставінах.

3. Усё, што сніцца, дзесьці існуе (Гарэцкі вялікае значэнне надаваў загады сноў).

4. Бальшыня з нашых адраджэнцаў імкнецца стаць фігураю, а не ўнесці ўклад. У Гарэцкага, мне здаецца, было наадварот.

5. Гартаю слоўнікі (сучасныя) і недаўмяваю, чаму няма ў іх многіх-многіх слоў Гарэцага — жывых, народных, па- беларуску смакавітых? Во дбалі, во служылі беларускасці нашыя карыфеіі Дзякуй Богу, ёсць Творы.

I апошняе. Бадай самае асабістае, у чым быццам і нясціпла прызнавацца (але гэтага вымагаюць канкрэтныя пытанні). Нейк зайшоў у выдавецтва празаік своеасаблівага духоўнага бачання Андрэй Федарэнка і нечакана сказаў мне, што прачытаў маё даўняе-даўняе (надрукавана было ў «Вожыку пасля шматгадовага вылежвання) апавяданнейка «Гарадскі» - пра тое, як вясковы хлопец выракаецца матчынай мовы,— і яно яму нагадала Гарэцкага. Скуль накруцілася гэтая думка Андрэя, шчыра кажучы, не ведаю, урэшце ёсць рэчы, зразумелыя толькі аднаму. Яна мне, вядома, лесціць. Я толькі пэўна ўсведамляю, што ніколі не дасягну жывасці пісьма Гарэцкага, натуральных блёсткаў насловах, нейкага вясенне-травянога разліву ягонай душы па тэксце.

Але — кожнаму свая задуманасць, кожны сваю «знаходзіць у пісанні салодкасць» (Гарэцкі).