Алена Барадзіна
“Таемнае, шчыра-беларускае…”
Вельмі б хацелася быць арыгінальнай і пачаць свой допіс з таго, што кнігі Максіма Гарэцкага акружаюць мяне з часу, як усвядоміла сябе. Аднак... У маім школьным падручніку па беларускай літаратуры (70-я гады) звестак пра такога пісьменніка не было. Праўда, упаміналіся Алесь Гарун, Власт, Карусь Каганец, «ліберальна-буржуазныя» пісьменнікі, якія «...адыходзілі ад сучаснасці ў свет рэакцыйнай рамантыкі, ідэалізавалі феадальнае мінулае Беларусі». (Цытую па падручніку З. В. Барысенкі, В. У. Івашына 1978 года выдання). У гэтым сэнсе думаецца, што Максіму проста пашанцавала...
Як ні намагаюся ўспомніць што-небудзь выразнае з курса інстытуцкіх лекцый па беларускай савецкай літаратуры, так-сама нічога не атрымліваецца. Хаця ў студэнцкія гады не была заўважана сярод тых, хто вязаў на занятках джэмперы ці камізэлькі.
Не было патрэбы шмат гаварыць піра Гарэцкага і ў пазнейшы час, калі яму адвялі 28 радкоў у аглядзе беларускай літаратуры пачатку XX стагоддзя пры перавыданні вышэйпамянёнага падручніка, сарамліва прамаўчаўшы аб тым, якая такая хвароба скасіла пісьменніка ў самым росквіце яго жыццёвых і твоірчых сіл.
А потым на маім працоўным шляху былі першыя ў горадзе класы з паглыбленым вывучэннем беларускай літарату ры і тэма: «Максім Гарэцкі. Жыццёвы і творчы шлях. Апавяданне «Роднае карэніне». Аповесць «На імперыялістычнай вайне». I хаця на ўсё адводзілася 3 ўрокі, абмежавацца дваццацю васьмю редкамі не выпадала. Так адбылося маё блізікае знаёмства з творчасцю Максіма Гарэцкага. Да таго ж з’явіліся шчырыя, праўдзівыя матэрыялы ў перыядычным друку (у прыватнасці, у «Крыніцы»), з якіх паўставала асоба таленавітая, неардынарная і разам з тым сціплая, некрыіклівая, як тое асяроддзе, у якім яна заканамерна сфарміравалася.
Сярод класічных твораў, што ўведзены ў школьную праграму, «Роднае карэнне» — удалае выключэнне. Голай ідэі якая можа быць сфармулявана мёртвымі шаблоннымі фразамі, у ім няма.
Уражвае ў асобе Гарэцкага імкненне да самаўдасканаленя, шырыня інтарэсаў, здольнасці, эрудыцыя.
«Канчаю апрацоўваць «Камунараў». Цяжка мне іх пісаць для друку, усё баюся, каб не зіребіць якой памьткі ў асвятленні», — піша Гарэцкі ў лісце за 10 снежня 1931 г. Але страх гэты прыйдзе потым. Пакуль жа — 1913 год, Максім як дыхае, лёгка і свабодна. Здаецца, што больш за ўсё яго цікавіць «таемнае, страшнае». Такім чынам аддадзена даніна шукальнікам прыгодніцкага элементу ў літаратуіры. Але беларуская літаратура з часоў Скарынавага «понеже от прирождения птицы, летающие по небу, ведаюць гнёзды своя...» вы лучалася высокім патрыятызмам. Ён гучыць і ў гэтым сінанімічным радзе: «Таемнае, страшнае, шчыра-беларускае». Ім прасякнута ўсё апавяіданне. I яшчэ адзін аспект: філасафічнасць прозы Гарэцкага хутчэй правіла, чым выключэнне ў яго творчасці. Пры чытанні апавядання «Роднае карэнне» ў мяне міжвольна ўзнікла асацыяцыя з вершам Максіма Танка «Пра філосафаў». Герой гэтага апавядання добра ведаў і запомніў аднаго з народных філосафаў, сівога дзеда Яхіма, які даў маладому інтэлігенту тры парады: «Чытай, галубец, у кніжках і ў разумных людзей пытайся, як жылі даўней нашы тутэйшыя людзі... Часцей у роднае гняздзечка залятай, дык не будзе яно здавацца табе страшным... А яшчэ дадам: не забывай ты ў горадзе... за салодкімі напіткамі ды смачнымі дарагімі стравамі, не забывай ты спытаць у сябе: «А можа, цяпер у каго скарынкі хлеба няма?» I ведай тады, што адным енкам ды стагнаннем бядзе людской не паможаш. Помні, што каб другога вызваляць, трэба самому крэпкім быць, на сілы не ўпадаць, а то і самаго затопчуць...»
Прачытаўшы гэта, яшчэ раз недаверліва адгарнула дату напісання: сапраўды, 1913. А здаецца, што сказана сёння.